Dziedziczenie spadków ponad granicami

Międzynarodowe sprawy spadkowe wymagają przede wszystkim ustalenia, jakie prawo zastosować. Nowa regulacja wychodzi naprzeciw potrzebom obywateli UE, wprowadzając jednolite reguły we wszystkich państwach członkowskich.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 650/2012 znajdzie swoje zastosowanie do dziedziczenia po osobach zmarłych 17 sierpnia 2015 r. lub po tym dniu. W dokumencie uregulowano kwestię ogólnej jurysdykcji sądów państw członkowskich, jurysdykcję dodatkową oraz tzw. umowę prorogacyjną.

Jeżeli Polak umrze za granicą, a ostatnim jego miejscem zamieszkania będzie np. Francja, sądem właściwym do prowadzenia postępowania dotyczącego całego spadku będzie sąd francuski. Podobnie z prawem właściwym – będzie to także prawo francuskie, chyba że spadkodawca jeszcze za życia (np. w testamencie) zadecydował, że spadek po nim zostanie podzielony według polskich przepisów.

W myśl regulacji zawartej w art. 1 ust. 1 rozporządzenie odnosi się do dziedziczenia majątku po osobach zmarłych, obejmując „wszystkie formy przeniesienia składników majątku, praw i zobowiązań z powodu śmierci, w drodze dobrowolnego przeniesienia na podstawie rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci lub przeniesienia w drodze dziedziczenia ustawowego” (art. 3 ust. 1 pkt a). Wyłączone zostały natomiast sprawy podatkowe, celne i administracyjne. Nowe przepisy wprowadzają jednolite w prawie całej Unii Europejskiej (z wyjątkiem Danii, Irlandii oraz Wielkiej Brytanii) zasady ustalania jurysdykcji i prawa właściwego, oparte na zasadzie: jeden spadek – jeden sąd – jedno prawo.

Oprócz reguły ogólnej dokument przewiduje liczne normy o charakterze szczegółowym odnoszące się do umów dotyczących spadku (art. 25) oraz rozrządzeń na wypadek śmierci innych niż umowy dotyczące spadku (art. 24), formalnej ważności pisemnych rozrządzeń na wypadek śmierci (art. 27), formalnej ważności oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 28), sposobu wyznaczania zarządcy oraz jego uprawnień (art. 29), dotyczących ograniczeń dziedziczenia (art. 30), dostosowania praw rzeczowych (art. 31), a także wypadków śmierci jednoczesnej (art. 32) oraz spadku bezdziedzicznego (art. 33).

Wybór prawa państwa, z którym spadkodawca był związany

Prawo właściwe dla dziedziczenia określa art. 21 rozporządzenia. Wyraża on zasadę ogólną, że jeżeli przepisy nie stanowią inaczej, prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły przed śmiercią zazwyczaj mieszkał ze względu na powiązania rodzinne lub pracę (tzw. miejsce zwykłego pobytu). Niezależnie od tego każdy może na podstawie art. 22 dokonać wyboru prawa kraju, którego obywatelstwo posiada (gdy ma ich kilka, może wybrać prawo jednego z krajów). Jednocześnie pkt 41 preambuły do rozporządzenia doprecyzowuje, że kwestia uznania danej osoby za obywatela danego państwa podlega prawu krajowemu i w stosowanych przypadkach umowom międzynarodowym.

Wybór ten może być przy tym zarówno wyraźny, jak i dorozumiany. Art. 20 rozporządzenia wskazuje na powszechny charakter jego zastosowania, a mianowicie „prawo wskazane przez (...) rozporządzenie stosuje się niezależnie od tego, czy jest ono prawem państwa członkowskiego”. Wybór prawa spełnia funkcję łącznika normy kolizyjnej i stanowi przejaw autonomii woli.

Przewidziana została także możliwość zastosowania tzw. klauzuli korekcyjnej ściślejszego związku, gdyż jak wynika z unormowania, w wypadku kiedy „wyjątkowo, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo, którego prawo byłoby właściwe na mocy ust. 1 (art. 21), prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa”.

Wybór prawa na gruncie art. 21 rozporządzenia jest istotnie ograniczony, gdyż osoba go dokonująca może wybrać wyłącznie swoje prawo ojczyste. Jeżeli spadkodawca nie dokonał w sposób wyraźny lub dorozumiany wyboru prawa właściwego, owo prawo wskazuje łącznik obiektywny – w rozporządzeniu jest nim łącznik miejsca zwykłego pobytu osoby, której sprawa spadkowa dotyczy.

Sądy państwa UE, w którym zmarły miał w chwili śmierci miejsce zwykłego pobytu, mogą stwierdzić brak swojej jurysdykcji do orzekania w sprawie spadku. Stanie się tak wówczas, jeżeli uznają, że sądy państwa członkowskiego, którego prawo wybrano, mają lepsze możliwości orzekania, biorąc pod uwagę okoliczności praktyczne sprawy spadkowej, takie jak miejsce zwykłego pobytu stron oraz położenie składników majątku.

Europejskie poświadczenie spadkowe

Rozporządzenie normuje również uznawanie, wykonalność oraz wykonywanie orzeczeń, a także przyjmowanie i wykonalność dokumentów urzędowych. Wspólnota Europejska w rozdziale VI rozporządzenia unormowała instytucję tzw. europejskiego poświadczenia spadkowego.

W ramach rozporządzenia wprowadzono europejskie poświadczenie spadkowe, czyli jednolity w skali całej Unii Europejskiej dokument, który ułatwi spadkobiercom wykazanie ich praw do spadku we wszystkich państwach członkowskich. Umożliwi on szybkie rozpatrywanie międzynarodowych spraw spadkowych oraz ułatwi osobom zamieszkałym w państwach Unii dochodzenie praw majątkowych nabytych w oparciu o jednolity tytuł prawnospadkowy. Wydaje się, że w polskim porządku prawnym może to być orzeczenie sądu lub akt notarialny, analogicznie do postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia.

Zmiany w prawie spadkowym: Sporządziłeś już testament? Możesz nieświadomie zaszkodzić swoim bliskim

Oryginał europejskiego poświadczenia spadkowego będzie przechowywany przez organ, który go wydał, natomiast wnioskodawcy oraz każdemu, kto wykaże uzasadniony interes, właściwy organ będzie wydawał jego odpis. Będzie on ważny przez sześć miesięcy z możliwością przedłużenia tego okresu (art. 70 ust. 1 i 3 rozporządzenia).

Poświadczenie może być uchylone z urzędu lub na wniosek, jeśli poświadcza nieprawdę (art. 71 ust. 2 rozporządzenia), a czynności związane z wydaniem poświadczenia poddano możliwości kontroli sądowej (art. 72 ust. 1 i 2 rozporządzenia), co jest zabiegiem w pełni racjonalnym i zasługującym na aprobatę.

Orzeczenia wydane w państwie członkowskim UE są uznawane w innych państwach Unii bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Natomiast ich wykonalność w innym państwie musi stwierdzić, na wniosek strony, lokalny sąd lub inny właściwy organ. Ponadto rozporządzenie reguluje wiele kwestii z zakresu prawa postępowania cywilnego: od kwestii ustrojowych poprzez zagadnienia jurysdykcji, dopuszczalności wszczęcia postępowania, zawisłości sprawy, uznawania i wykonalności orzeczeń oraz ugód.

Klauzula porządku publicznego w razie kolizji przepisów

Artykuł 35 rozporządzenia przewiduje możliwość przełamania wskazania kolizyjnego dokonanego na podstawie zasygnalizowanych przepisów. Wyraża on tzw. klauzulę porządku publicznego, przewidując, że „stosowania przepisu prawa (...) państwa wskazanego przez niniejsze rozporządzenie można odmówić (...), gdy takie stosowanie jest w sposób oczywisty niezgodne z porządkiem publicznym (ordre public) państwa członkowskiego sądu lub innego właściwego organu zajmującego się sprawą spadkową”. Ocena oczywistej niezgodności jest zadaniem sądu, który ustala prawo właściwe, a następnie stosuje je w konkretnej sprawie. Warto przy tym podkreślić, że dla powołania się na klauzulę porządku publicznego nie wystarcza jedynie fakt, że prawo obce reguluje daną kwestię w odmienny sposób niż prawo państwa członkowskiego sądu zajmującego się sprawą spadkową.

Klauzula porządku publicznego nie powinna być zastosowana przeciwko przepisom innego państwa członkowskiego, które przewidywałyby prawa spadkowe partnera związku partnerskiego lub współmałżonka z małżeństwa osób tej samej płci

Klauzula porządku publicznego nie powinna znajdować zastosowania w celu pominięcia prawa innego państwa członkowskiego, w sytuacji, w której byłoby to sprzeczne z Kartą praw podstawowych Unii Europejskiej, w szczególności z jej art. 21. Ustawodawca wprowadził również zapis o zakazie jakiejkolwiek dyskryminacji. Jego zamiarem było wskazanie, że klauzula nie powinna być zastosowana przeciwko przepisom innego państwa członkowskiego, które przewidywałyby prawa spadkowe partnera związku partnerskiego lub współmałżonka z małżeństwa osób tej samej płci.

Wątpliwości, które rozstrzygnie praktyka

Istotne wątpliwości budzi brak możliwości tzw. rozszczepienia statutu spadkowego. Osoba dokonująca wyboru nie może poddać dziedziczenia różnych części swojego majątku osobnym systemom prawnym, co jest przejawem systemu jednolitego statutu dla ogółu praw spadkowych. Rozporządzenie nie dokonuje natomiast harmonizacji materialnego prawa spadkowego, tzn. nie określa w szczególności, jakie są podstawy dziedziczenia; jakie osoby, w jakiej kolejności i w jakich częściach dziedziczą po zmarłym; na jakich zasadach spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe. Nie określa też organów ani procedur, w których załatwiane są sprawy spadkowe. Wszystkie te kwestie pozostawione są do regulacji poszczególnym państwom członkowskim.

Iwona Mazurkiewicz