Zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych: Jak uzyskać, co powinien zawierać wniosek [2019]

Należy pamiętać, że co do zasady zainicjowanie postępowania cywilnego przed sądem będzie się wiązało z kosztami, które są określone w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (dalej: u.k.s.c.). Są jednakże pewne wyjątki od powyższej reguły. We wspomnianej ustawie wymienione są podmioty, które nie muszą uiszczać takiej opłaty jak np. strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych, strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów czy inspektor pracy oraz związki zawodowe w sprawach z zakresu prawa pracy.

Co jednak jeżeli osoba nie została wymieniona w takim katalogu, a nie stać jej na uiszczenie opłaty? W tej sytuacji ustawodawca umożliwił zwolnienie jej od kosztów sądowych w całości lub części.

Zgodnie bowiem z treścią art. 102 ust. 1 u.k.s.c. zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

- Instytucja zwolnienia od kosztów sądowych jest bardzo potrzebna. Bez niej mogłoby dojść do ograniczenia najuboższym prawa do sądu. Trudna sytuacja materialna nie powinna bowiem zamykać takim osobom możliwości obrony swoich praw – wskazuje Adam Walas, prawnik, Prezes Fundacji Smart Law.

Jak należy rozumieć owy uszczerbek utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny? W tej kwestii warto przyjrzeć się orzecznictwu.

W postanowieniu z dnia 9 listopada 2016 r. Sąd Najwyższy (II CZ 126/16) stwierdził, że „zwolnienie od kosztów sądowych powinno być stosowane jedynie w sytuacjach wyjątkowych. Instytucja zwolnienia od kosztów sądowych stanowi bowiem pomoc państwa dla osób, które ze względu na trudną sytuację materialną nie mogą ponieść kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania koniecznego siebie i rodziny. Pomoc ta dotyczy tylko osób, które z przyczyn obiektywnych, od nich niezależnych, nie mają środków na poniesienie tych kosztów i nie były w stanie ich zgromadzić decydując się na wniesienie i prowadzenie sprawy przed sądem. Strona przygotowująca się do procesu sądowego powinna być świadoma konieczności poniesienia wydatków z tym związanych, także w postaci kosztów sądowych i powinna się do tego przygotować przez poczynienie oszczędności. Jeżeli strona zdolna do pracy nie wykorzystuje lub ogranicza swoje możliwości zarobkowe w sposób nieuzasadniony albo fikcyjnie pozbywa się majątku, nie spełnia warunków uzasadniających zwolnienie od kosztów sądowych. Nie uzasadniają również zwolnienia od kosztów przejściowe trudności materialne strony zdolnej do pracy”.

Warto przytoczyć również pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w postanowieniu z dnia 4 września 1974 r. (II CZ 167/74) zgodnie z którym „do odmowy zwolnienia od kosztów sądowych osoby zdolnej do pracy zarobkowej konieczne jest ustalenie, że osoba taka z uwagi na swój zawód, sytuację osobistą i rodzinną, wiek, stan zdrowia itp. oraz istniejące w jej bliskim otoczeniu zapotrzebowanie na pracowników, ma realne możliwości wykorzystania swojej zdolności zarobkowej, a nie korzysta z niej z przyczyn społecznie nie uzasadnionych”.

Jednocześnie wskazuje się w orzecznictwie, że przejściowe trudności materialne, związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, co do zasady nie stanowią podstawy do zwolnienia od kosztów sądowych. Posiadanie środków finansowych zapewniających dostęp do sądu stanowi element działalności gospodarczej, a co za tym idzie związane z tym koszty sądowe przedsiębiorca powinien uwzględnić w racjonalnym planowaniu wydatków związanych z tą działalnością, traktując je równoważnie z innymi obowiązkami finansowymi (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia z dnia 26 kwietnia 2017 r., I CZ 49/17).

Z powyższego wynika zatem, że zwolnienie od kosztów sądowych powinno być stosowane wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach, zaś sama niemożność poniesienia tych opłat przez osobę fizyczną

w całości lub w części bez uszczerbku utrzymania dla siebie lub swojej rodziny musi mieć charakter obiektywny.

Co powinien zawierać wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych?

Powinien on zawierać oznaczenie sądu, w którym sprawa się toczy wraz z jej sygnaturą (jeżeli jest już nada), jak również dane stron (imię, nazwisko, adres zamieszkania powoda i pozwanego lub wnioskodawcy i uczestnika). Trzeba również określić zakres zwolnienia jakiego żądamy, tj. w całości czy w części (jeżeli tak to w jakiej - poprzez podanie konkretnej kwoty).

Więcej na temat zmiany opłat sądowych pisaliśmy tutaj >>>

Wniosek powinien zawierać również uzasadnienie, czyli wyjaśnić dlaczego nie możemy uiścić opłaty sądowej bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i rodziny. Można tutaj wskazać wszelkie okoliczności, które za tym przemawiają.

Do wniosku należy dołączyć oświadczenie na specjalnym wzorze obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów.

Wzór oświadczenia jest np. dostępny na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości >>> bądź w sądach.

Do wniosku możemy załączyć również dokumenty, które potwierdzą to, co opisaliśmy w uzasadnieniu, czyli np. pit, zaświadczenie z pracy, z pomocy społecznej, zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia itd. Nie jest to obowiązkowe i ich nie złożenie nie będzie brakiem formalnym. Należy jednakże mieć na uwadze, że złożenie owych dokumentów uprawdopodobni nasz wniosek i zwiększy szanse na jego uwzględnienie.

Sam wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych, podobnie jak towarzyszące mu oświadczenie o braku możliwości ich poniesienia bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, może być zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu. W razie złożenia wniosku ustnie do protokołu, oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, może być również złożone do protokołu.

Co w przypadku uwzględnienia lub oddalenia wniosku?

W postanowieniu o zwolnieniu od kosztów sądowych w części, sąd określa, jaki zakres obejmować będą koszty, z których strona ma zostać zwolniona. Natomiast w przypadku postanowienia o zwolnieniu strony od kosztów sądowych w całości, strona nie uiszcza żadnych opłat sądowych oraz nie ponosi żadnych innych wydatków. Nie oznacza to jednak, że nie poniesie ona absolutnie żadnych kosztów związanych z postępowaniem. Zgodnie bowiem z art. 108 u.k.s.c. zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi.

Mówiąc prościej – jeżeli przegraliśmy postępowanie to nawet zwolnienie od kosztów sądowych nie uchroni nas przed oddaniem naszemu przeciwnikowi kosztów jakie wydatkował na proces.

Co jednak jeżeli sąd oddali nasz wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych? W takiej sytuacji możemy wnieść bezpłatne zażalenie bądź uiścić opłatę sądową od której nie zostaliśmy zwolnieni.