W jaki sposób zabezpieczyć umowę zawieraną z kontrahentem?

Przedsiębiorcy przed rozpoczęciem negocjacji z nowym kontrahentem powinni dokonać właściwego i rzetelnego wywiadu gospodarczego, tzn. odpowiedniego sprawdzenia firmy pod względem jej stabilności finansowej oraz przeszłości handlowej. Widnienie firmy w rejestrze dłużników jest jednym z podstawowych elementów ostrzegawczych przed podpisaniem ostatecznej umowy. Z uwagi jednak na chęć zobowiązania się do współpracy z kontrahentem, co do którego pojawiły się wątpliwości należy zadbać o właściwy sposób zabezpieczenia treści umowy i wykonania przyszłego zobowiązania.

Kary pieniężne

Przepisy obowiązującego prawa przewidują osobowe oraz rzeczowe instytucje zabezpieczania właściwego wykonania umów w obrocie handlowym. Kara umowna z art. 483 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 Nr 16, poz. 93 ze zm.) stanowi kluczowy element większości zapisów umownych pomiędzy stronami. Zgodnie z zasadą swobody umów można w niej zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Jest to przykład kary pieniężnej, która odnosi się jednak wyłącznie do świadczeń niepieniężnych pomiędzy stronami. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody.

Warto zauważyć, że jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. To samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. O rażąco wygórowanej karze możemy mówić w sytuacji, kiedy dotyka ona prawie całości świadczenia, a zobowiązanie zostało w części przez dłużnika wykonane. Jest to tzw. miarkowanie kary umownej, której sąd sam z urzędu zmniejszyć nie może. W takiej sytuacji kara zostanie tylko zmniejszona na zgłoszony i uzasadniony wniosek dłużnika.
Podstawowym skutkiem niewykonania zobowiązania lub nienależytego jego wykonania jest zobowiązanie dłużnika do naprawienia wynikłej z tego szkody, chyba, że dłużnik wykaże, że za takie okoliczności odpowiedzialności nie ponosi (art. 471 k.c., tzw. odpowiedzialność ex contractu). Kara gwarancyjna w odróżnieniu od kary umownej jest przykładem instytucji zabezpieczenia umowy, która skutecznie pozbawia dłużnika możliwości uchylenia się od braku odpowiedzialności za zaciągnięte przez niego zobowiązania.

Strony w postanowieniach umowy zgodnie zastrzegają, że bez względu na przyczynę dłużnik zobowiązany będzie do zapłacenia określonej kwoty w sytuacji, kiedy nienależycie lub w całości nie wykona przedmiotu umowy. W praktyce zwraca się uwagę, że jest to lepsze zabezpieczenie niż powszechna w umowach kara umowna, ponieważ od kary gwarancyjnej dłużnik nie może się uwolnić lub żądać przed sądem jej zmniejszenia, czyli wspomnianego miarkowania kary. Z tego też względu kara gwarancyjna jest instytucją silniejszą dla obrony interesów wierzyciela.

Pozostałe zabezpieczenia osobowe

Poza karą umowną i gwarancyjną, kolejnym zabezpieczeniem osobowym właściwego wykonywania umów pomiędzy kontrahentami w obrocie gospodarczym jest umowa poręczenia. Cechą charakterystyczną „poręczenia” jest przejęcie odpowiedzialności przez poręczyciela za dłużnika wobec jego wierzyciela. Innymi słowy poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał (art. 876 k.c.). Dla skuteczności przejęcia odpowiedzialności za dłużnika, jest to żeby oświadczenie poręczyciela pod rygorem nieważności było złożone na piśmie. Ważne jest również, aby przedmiotowa umowa wskazywała osobę poręczyciela oraz dług, a więc aby występowała tzw. indywidualizacja długu.

Funkcjonującym zabezpieczeniem osobowym umów w obrocie handlowym jest również weksel. Weksel definiowany jest, jako papier wartościowy o określonej przez prawo wekslowe formie, charakteryzujący się tym, że złożenie na nim podpisu stanowi podstawę i przyczynę zobowiązania wekslowego podpisującego. Dla skuteczności weksla istotne jest to, aby osoba podpisująca go była wypłacalna. Przy zobowiązaniach z weksla pamiętać należy, że weksel bez określonej waluty jest nieważny. Późniejsze uzupełnienie takiego braku jest bezskuteczne. Również właściwe wskazanie osób upoważnionych lub zobowiązanych z weksla stanowi istotny elementy dla jego ważności. Zaletą instytucji weksla jest to, że nakaz zapłaty z weksla w postępowaniu nakazowym nie wymaga klauzuli wykonalności. Przedsiębiorca dysponując przedmiotowym nakazem zapłaty może od razu wystąpić do komornika w celu przeprowadzenia postępowania mającego na celu egzekucję należności.

Zabezpieczenia rzeczowe

W kategorii zabezpieczeń rzeczowych najskuteczniejszym oraz najpowszechniejszym sposobem form zabezpieczania umów jest zastaw. Instytucja zastawu została uregulowana w Kodeksie cywilnym w formie zastawu zwykłego. Z kolei ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. z 1996 Nr 149, poz. 703 ze zm.) uregulowała tzw. zastaw rejestrowy. Podstawową funkcją zastawu rejestrowego w odróżnieniu od zastawu zwykłego jest zabezpieczenie kredytu produkcyjnego.
Zastaw umowny powstaje na podstawie umowy pomiędzy właścicielem rzeczy, a wierzycielem. Sama umowa nie wystarcza do powstania zastawu, konieczne jest wydanie rzeczy wierzycielowi. Funkcją zastawu, jako ograniczonego prawa rzeczowego jest zabezpieczenie określonej wierzytelności, która przysługuje np. jednemu z kontrahentów. Zastaw zabezpiecza również roszczenia o odsetki nieprzedawnione, a w szczególności o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 314 k.c.). Instytucja zastawu jest jednak stosowana dużo rzadziej aniżeli zabezpieczenia osobowe, w szczególności kary pieniężne. Jednym z powodów jest to, że zastaw prawa cywilnego na prawach jest uciążliwy dla samego wierzyciela. Przede wszystkim, dlatego iż to sam wierzyciel musi zajmować się rzeczą i złożyć rachunek z pieczy nad przedmiotową rzeczą.
Zastaw rejestrowy stanowi z kolei jeden z najpopularniejszych sposobów zabezpieczenia roszczeń. Podkreślić należy, że w momencie ustanowienia zastawu wierzyciel nabywa prawo, zgodnie, z którego treścią będzie mógł dochodzić zaspokojenia z obciążonej rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością. Będzie miał też pierwszeństwo przed innymi wierzycielami właściciela obciążonej rzeczy.

Hipoteka, a przewłaszczenie na zabezpieczenie

Zastaw w swojej istocie odnosi się do zabezpieczenia wierzytelności na rzeczy ruchomej lub na prawach. Natomiast do zabezpieczenia wierzytelności na nieruchomości służy hipoteka, która uregulowana została w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 1982 Nr 19, poz. 147). Niewątpliwymi zaletami hipoteki jest jej trwałość i pewność w obrocie. Zabezpieczenie hipoteką nieruchomości oznacza to, że hipoteka będzie trwała tak długo jak istnieje zabezpieczona nieruchomość. Ponadto, w przeciwieństwie do rzeczy ruchomych, nieruchomości nie da się w prosty sposób zniszczyć czy ukraść.

Art. 77 ustawy o księgach wieczystych i hipotece podkreśla powyższe stanowiąc, że przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nieruchomości obciążonej. W wypadku, kiedy doszłoby do przedawnienia wierzytelności, która zabezpieczona jest instytucją hipoteki, wierzyciel powinien natychmiast „zamienić” hipotekę na sumę pieniężną i w ten sposób dokonać zaspokojenia swojego roszczenia.

Zarówno w praktyce jak i teoretyce podkreśla się, że instytucją równie skuteczną i trwałą jak hipoteka jest przewłaszczenie na zabezpieczenie. Nie jest to instytucja uregulowana prawnie, jednak nie jest ona zabroniona i może być skutecznie wykorzystywana. Polega na przeniesieniu rzeczy na wierzyciela z zastrzeżeniem, że rzeczy te wrócą do dłużnika. Wymienia się trzy podstawowe sposoby przeniesienia rzeczy na właściciela: bezwarunkowo, pod warunkiem rozwiązującym spłaty długu oraz bezwarunkowe spłacenie długu. Sposoby te odnoszą się do zabezpieczenia umów i ich przedmiotu stanowiącego ruchomości.

Przy nieruchomościach dyskusja dotyczy tego czy można skutecznie zastosować art. 157 k.c. traktujący o przeniesieniu nieruchomości. Własność nieruchomości nie może być jednak przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. W takiej sytuacji, aby nie naruszać regulacji z art. 157 k.c. należy zawrzeć pomiędzy stronami albo umowę bezwarunkowego przeniesienia prawa własności albo umowę przeniesienia przez wierzyciela nieruchomości z powrotem na dłużnika. Przy drugim rodzaju umowy wystąpi tzw. zwrotne oświadczenie woli. Jeżeli wierzyciel będzie uchylał się od podpisania takiej umowy, dłużnik będzie mógł wystąpić do sądu o ustalenie oświadczenia woli.

Właściwy wybór należy do samego przedsiębiorcy

Warto zwrócić uwagę, że możliwości prawnych skutecznego zabezpieczania umów oraz późniejszego egzekwowania prawa w obrocie prawnym jest wiele. Właściwy dobór zabezpieczenia lub nawet ustanowienie kilku zabezpieczeń w tym czasie znacznie poprawi bezpieczeństwo planowanej transakcji w ramach przedsiębiorstwa. Właściwy wybór sposobu ograniczenia ryzyka niewypłacalności kontrahenta poprzez odpowiednie zabezpieczenia umowne należy wyłącznie do decyzji przedsiębiorcy. To przedsiębiorca z uwagi na charakter przyszłego zobowiązania, a także jego rodzaj powinien indywidualnie w każdym przypadku decydować o najlepszym dla siebie zabezpieczeniu wykonania umowy.