Subskrybuj nas na Youtube
Trzy lata temu 16-latek zamordował taksówkarza w Nowym Sączu. Ponad rok temu 12-latek i 14-latek wepchnęli pijanego bezdomnego do rzeki w Gorzowie – ofiara utonęła. W końcu sprawa najnowsza – 15-latek zaatakował siekierą policjantkę w Mławie. Zdarzenia kryminalne z udziałem nieletnich sprawców szczególnie przerażają i bulwersują. – Czy ci młodzi ludzie poniosą karę adekwatną do ich winy – zastanawia się nasz czytelnik, pan Stefan, mieszkaniec Konina.
Wprawdzie polskie prawo przewiduje możliwość odpowiedzialności karnej przez sprawców, którzy popełnili czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat, ale przewiduje też wyjątki. Już 15-letni przestępca może być sądzony jak dorosły. Muszą zostać jednak spełnione ściśle określone warunki.
17 lat warunkiem odpowiedzialności
Prawo karne określa granicę wiekową, z którą wiąże zdolność do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Polskie prawo określa tę granicę jako ukończone 17 lat w czasie popełnienia czynu zabronionego. Takie rozgraniczenie jest wynikiem przyjęcia, że właśnie w tym wieku młody człowiek osiąga taki poziom rozwoju intelektualnego, emocjonalnego, społecznego, że potrafi prawidłowo rozpoznać znaczenie swojego zachowania. Jednocześnie trzeba zdawać sobie sprawę z indywidualnych różnic w rozwoju każdego człowieka. Te różnice zdaje się też uwzględniać ustawodawca, wprowadzając pewne modyfikacje odpowiedzialności ze względu na wiek.
Postępowanie wobec nieletnich
Zasadą jest, że sprawca, który w czasie czynu nie ukończył 17 lat – nieletni, odpowiada na zasadach określonych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Smutną rzeczywistością jest wysoka demoralizacja i przestępczość wśród młodych ludzi. Dążenie do przeciwdziałania tym zjawiskom oraz tworzenie warunków do powrotu do normalnego życia tym z nich, którzy popadli w konflikt z prawem – to zadanie wspomnianej ustawy. Sąd rodzinny, prowadzący sprawy nieletnich, powinien kierować się przede wszystkim ich dobrem, a w toku postępowania wziąć pod uwagę ich osobowość, wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska i warunki wychowania nieletniego. W gestii sądu pozostają środki wychowawcze, takie jak m.in. udzielenie upomnienia, zobowiązanie do określonego postępowania czy ustanowienie nadzoru. Wysoki stopień demoralizacji nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, okoliczności i charakter czynu, a ponadto ustalenie, że inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji, stanowią dla sądu podstawę dla orzeczenia umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym.
Kiedy nieletni odpowie karnie
Orzeczenie środków wychowawczych albo środka poprawczego może okazać się niewystarczające w przypadku nieletnich, wyjątkowo zdemoralizowanych sprawców najcięższych przestępstw. Polskie prawo pozwala na orzekanie na podstawie przepisów kodeksu karnego w stosunku do nieletniego, który ukończył 15 lat i dopuścił się jednego ze ściśle określonych czynów (art. 10 par. 2 k.k.).
O jakie czyny chodzi? Z odpowiedzialnością na podstawie przepisów kodeksu karnego musi się liczyć nieletni sprawca: zamachu na życie prezydenta RP, zabójstwa, umyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, sprowadzenia katastrofy w ruchu lub zdarzenia (np. pożar, eksplozja) zagrażających życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, wzięcia lub przetrzymywania zakładnika w celu zmuszenia wskazanego podmiotu do określonego zachowania się, kwalifikowanego typu zgwałcenia. W tym ostatnim przypadku chodzi o dokonanie tego czynu wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego poniżej lat 15, wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry albo ze szczególnym okrucieństwem. Popełnienie jednego z tych czynów stanowi pierwszy, wstępny warunek pociągnięcia nieletniego sprawcy do odpowiedzialności na podstawie przepisów kodeksu karnego.
Diagnoza osobowości
Konieczne jest ponadto ustalenie, czy za zastosowaniem art. 10 par. 2 k.k. przemawiają: okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste. Pod pojęciem okoliczności sprawy kryje się przede wszystkim sposób popełnienia (drastyczny, brutalny) i motywacja (popełnienie czynu „bez powodu”). Oceniając stopień rozwoju, sąd weźmie pod uwagę poziom rozwoju intelektualnego, moralnego i emocjonalnego. Rozpoznając właściwości i warunki osobiste sprawcy, sąd powinien ustalić przyczyny i stopień jego demoralizacji. Do oznaczenia stopnia demoralizacji nie wystarczą przy tym same okoliczności sprawy, ale niezbędny jest całokształt zachowania nieletniego sprawcy (wyrok SA w Krakowie z 5 listopada 2008 r., sygn. akat II AKa 87/08). Stopień demoralizacji może wyrażać się w sposobie przygotowania i realizacji przestępstwa, nie musi przejawiać się tylko przez uprzednie popełnienie przestępstw w ogóle czy popadanie w konflikt z prawem (wyrok SA w Katowicach z 27 września 2006 r., sygn. akt II AKa 224/06).
Uwzględnienie wspomnianych cech indywidualizujących nieletniego powinno odbyć się na podstawie badań psychiatrycznych, psychologicznych i osobopoznawczych (wyrok SA w Gdańsku z 27 września 2012 r., sygn. akt II AKa 245/12). Jakkolwiek zasięgnięcie opinii na temat diagnozy osobowości nieletniego jest obligatoryjne, to sąd ma pewną swobodę w wyborze podmiotu mającego ją sporządzić. W grę wchodzi wyznaczenie specjalistów z rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego, innej specjalistycznej placówki lub biegłego spoza takich ośrodków (wyrok SA we Wrocławiu z 6 listopada 2012 r., sygn. akt II AKa 311/12). Dopiero po uwzględnieniu tych wszystkich okoliczności organ procesowy może zdecydować, czy należy nieletniego sądzić w trybie prawnokarnym. Tym bardziej będzie to uzasadnione, jeśli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Uprzednie stosowanie tych środków nie stanowi koniecznego warunku dla poniesienia odpowiedzialności karnej, ale może być dodatkową okolicznością przemawiającą za potraktowaniem nieletniego na zasadach określonych w kodeksie karnym.
Najwyższa kara – 25 lat
Przyjęcie odpowiedzialności karnej nieletniego niesie za sobą ograniczenie w zakresie kary. Ta nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo. Stąd wynika m.in. zakaz orzekania w stosunku do takiego sprawcy kary dożywotniego pozbawienia wolności. Ten zakaz nie wyklucza jednak możliwości wymierzenia nieletniemu za przestępstwo zagrożone taką karą kary 25 lat pozbawienia wolności (wyrok SN z 4 stycznia 2006 r., sygn. akt III KK 83/05).
Podstawa prawna
Art. 10 par. 1–3 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 ze zm.). Art. 3, art. 5, art. 6, art. 10, art. 15 par. 1 ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 382 ze zm.).