Subskrybuj nas na Youtube
Pan Michał darował córce dom z posesją. Zaraz po podpisaniu aktu notarialnego mężczyzna poważnie zachorował i wymagał przez kilka tygodni stałej opieki. Córka była jedyną osobą z najbliższej rodziny, która mogła udzielić mu pomocy. – Po otrzymaniu majątku przestała się jednak w ogóle mną interesować. W dodatku wiedząc, że po zawale byłem w stanie krytycznym, zdeponowała wszystkie moje oszczędności na podstawie podrobionego pełnomocnictwa – opowiada czytelnik, który zastanawia się, czy może odebrać niewdzięcznej córce darowane nieruchomości.
Odwołanie darowizny jest w takiej sytuacji uzasadnione i dopuszczalne. Kodeks cywilny przewiduje dwie sytuacje, w których można żądać zwrotu pochopnie przekazanego majątku. Są nimi niedostatek darczyńcy lub rażąca niewdzięczność obdarowanego.
O rażącej niewdzięczności nie można mówić w każdej sytuacji, w której darczyńca jest zwyczajnie niezadowolony ze sposobu postępowania obdarowanego (np. wybór innego kierunku studiów, zawarcie małżeństwa z inną osobą niż wskazana przez rodzica) lub sposobu zachowania względem niego samego. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy, przesłanka rażącej niewdzięczności ma kwalifikowany charakter. Odnosi się więc do zachowań, które oceniając rozsądnie, muszą być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. Do takich zalicza się na przykład popełnienie przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu, czci albo mieniu, ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych, naruszenie godności osobistej ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze (por. wyrok SN z 15 czerwca 2010 r., sygn. akt II CSK 68/2010).
Historia opisana przez pana Michała pozwala przypuszczać, że obdarowana córka dopuściła się względem niego rażącej niewdzięczności. O ile przyczyną nieudzielenia pomocy ojcu w czasie choroby mógł być hipotetycznie brak realnych możliwości sprawowania opieki (kobieta mogła przebywać za granicą lub sama chorowała), to ewidentnym przykładem pokrzywdzenia darczyńcy jest wyłudzenie jego pieniędzy. Posłużenie się podrobionym pełnomocnictwem w celu wprowadzenia pracowników banku w błąd co do dyspozycji posiadacza rachunku to poważne przestępstwo. Chociaż czytelnik nie ma prawnego obowiązku zawiadamiania o nim organów ścigania, to w związku z odwołaniem darowizny (np. na drodze sądowej) mogą one zająć się sprawą z urzędu.
Oprócz popełnienia przestępstwa przeciwko darczyńcy za rażącą niewdzięczność może zostać uznane drastyczne naruszenie obowiązków rodzinnych. Podobnie będzie, gdy obdarowany nie pomaga darczyńcy, wbrew przyjętemu na siebie obowiązkowi w załatwianiu bieżących spraw lub uporczywie uchyla się od obowiązku alimentacyjnego. Przy ocenie stopnia niewdzięczności są brane pod uwagę relacje obdarowanego z darczyńcą. Podstawą do żądania zwrotu podarowanego majątku nie może być jedynie niewłaściwy sposób życia obdarowanego, o ile nie wpływa on bezpośrednio na relacje z darczyńcą. Sama niewdzięczność nie czyni darowizny nieważną z mocy prawa, lecz uzasadnia jedynie prawo jej odwołania. Jeżeli darczyńca z tego prawa skorzysta, obdarowany będzie musiał zwrócić mu darowany przedmiot.
Darczyńca może odwołać niewykonaną jeszcze darowiznę w razie pogorszenia się jego sytuacji materialnej. Ma prawo ją cofnąć, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ zmianie do tego stopnia, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Przy ocenie podstaw do odwołania darowizny nie mają większego znaczenia przyczyny pogorszenia się stanu majątkowego darczyńcy. Powodem mogą być katastrofy naturalne (powódź, pożar), jak i działania darczyńcy (np. utrata znacznej ilości pieniędzy wskutek nieprzemyślanej inwestycji).
W niektórych przypadkach można również odwołać darowiznę już wykonaną. Jeżeli po przekazaniu majątku darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia dostarczać mu środki, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom i wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. W razie niedostatku darczyńca może odwołać nie tylko całość darowizny, ale także jej część. Może więc odwołać darowiznę mieszkania i zaniechać odwołania darowizny samochodu. Obdarowany może się zwolnić od tego obowiązku przez zwrot darczyńcy wartości uzyskanego wzbogacenia, przy czym wielkość wzbogacenia ustala się według stanu z dnia, w którym obdarowany dowiedział się o niedostatku darczyńcy.
Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Forma pisemna jest tutaj zastrzeżona jedynie dla celów dowodowych. W oświadczeniu powinny znaleźć się wyraźne stwierdzenie o odwołaniu darowizny i powód podjęcia takiej decyzji. Obowiązek zachowania formy aktu notarialnego dotyczy zaś przypadków zwrotnego przeniesienia własności nieruchomości, użytkowania wieczystego lub spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Jeżeli mimo istnienia podstaw do odwołania darowizny i skutecznego doręczenia oświadczenia obdarowany nie chce dobrowolnie jej zwrócić, można wytoczyć przeciwko niemu powództwo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli o zwrocie darowizny.
Darowizna nie może być odwołana, jeżeli darczyńca przebaczył obdarowanemu. Jeżeli w chwili przebaczenia nie miał zdolności do czynności prawnych (np. był ubezwłasnowolniony), jest ono skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenie może być wyraźne lub dorozumiane. Nie ma przeszkód, aby ojciec przebaczył córce jedynie poprzez przywrócenie normalnych relacji istniejących między nimi.
Uwaga
Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o rażącej niewdzięczności obdarowanego
Spójrzmy na przykłady
● Odwołanie darowizny z powodu pogorszenia stanu majątkowego
Norbert T. podarował bratu mieszkanie i samochód. Niespodzianie jednak podczas pożaru został zniszczony jego własny dom wraz z większością dobytku. Mężczyzna może odwołać darowiznę, pod warunkiem że nie doszło jeszcze do wydania obdarowanemu jej przedmiotu, czyli w tym przypadku mieszkania.
● Polecenie w umowie darowizny
Zdzisław W. przekazał wnukowi w drodze darowizny swoje mieszkanie. W umowie wskazał jednak, że po jego śmierci wnuczek ma opiekować się jego grobem. Obdarowany zgodził się na taki warunek. Wskazane przez darczyńcę polecenie nie jest sprzeczne z istotą umowy darowizny.
Podstawa prawna
Art. 896–900 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.).
