Testament ustny: Kiedy można go sporządzić, ilu świadków potrzeba

Testament najczęściej kojarzy nam się z dokumentem sporządzonym własnoręcznie przez spadkodawcę lub przed notariuszem. Prawo dopuszcza jednak również w szczególnych sytuacjach inne jego formy. Jedną z nich jest testament ustny. Kiedy można go sporządzić? Na co należy zwrócić uwagę? Ilu świadków jest potrzebnych?

Czym jest testament ustny?

Jest to jedna ze szczególnych form testamentu, którą można zastosować w przypadku zaistnienia szczególnych okoliczności, o czym będzie w dalszej części tekstu. Ogólnie Kodeks cywilny przewiduje 3 takie szczególne formy wyrażenia ostatniej woli spadkodawcy. Należą do nich:

• testament podróżny,
• testament wojskowy,
• testament ustny.

W niniejszym tekście skupimy się na tej ostatniej.

Zgodnie z art. 952 par. 1 jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

- Spośród szczególnych form testamentu najczęściej korzysta się z testamentu ustnego. Niestety, jest ona również najczęściej podatna na pokusy fałszowania ostatniej woli spadkodawcy. Sądy powinny dokonywać zatem stwierdzenia nabycia spadku na ich podstawie wskutek wnikliwego badania, czy zostały zachowane wszystkie wymagania ustawy dotyczące zarówno formalnych przesłanek ważności, jak i okoliczności pozwalających na skorzystanie z tej formy testamentu. Taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 kwietnia 2000 r, III CKN i należy go uznać za jak najbardziej trafny – wskazuje Adam Walas, prawnik, Prezes Fundacji Smart Law.

Obawa rychłej śmierci

Z powyższego wynika, że samoistną przesłanką do skorzystania z formy testamentu ustnego jest „obawa rychłej śmierci”. Jak należy ją rozumieć? Odpowiedź na to pytanie nie jest proste, bowiem orzecznictwo nie jest jednolite w tej materii. Przyjrzymy się zatem z jakimi poglądami możemy się spotkać.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 stycznia 1992 r., III CZP 135/91 stwierdził, że „obawa rychłej śmierci spadkodawcy istnieje nie tylko wtedy, gdy jego stan zdrowia w chwili sporządzania testamentu sam przez się lub w powiązaniu z innymi okolicznościami, jak z podeszłym wiekiem albo z przewlekłym schorzeniem, czynił tę obawę realną w świetle doświadczenia życiowego, a zwłaszcza wiedzy lekarskiej, lecz także w sytuacji jedynie subiektywnego przekonania spadkodawcy co do rychłego jego zgonu”.

Ten sam sąd w postanowieniu z dnia 25 lipca 2003 r., (V CK 120/02) wyraził z kolei pogląd, że „w stanach chorobowych, które nieuchronnie prowadzą do zgonu chorego, ustawową przesłankę obawy rychłej śmierci można uznać za spełnioną wówczas, gdy w stanie zdrowia następuje nagłe pogorszenie lub pojawiają się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy.”.

Kiedy natomiast nie będziemy mieli do czynienia z obawą rychłej śmierci? Otóż Sąd Najwyższy uznał, że testament ustny sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego nie może być uznany za sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę rychłej śmierci (postanowienie z dnia 20 listopada 2003 r., III CK 7/02).

Warto przytoczyć również pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia z dnia 14 lutego 2019 r. (IV CSK 583/17) zgodnie z którym jeżeli w związku z kolejnym, odczuwalnym pogorszeniem stanu zdrowia, dotknięta śmiertelnym schorzeniem, osoba sporządza testament ustny, i w tym czasie istnieje już obiektywnie niebezpieczeństwo rychłej śmierci, nie można negować istnienia tej przesłanki tylko dlatego, że pogorszenie stanu zdrowia ma charakter ciągły, a nie nagły, i osoba nie wiedziała dokładnie o stopniu rzeczywistego zagrożenia”.

Z powyższego wynika, że obawa rychłej śmierci może być rozpatrywana pod kątem obiektywnym (czy w świetle wiedzy lekarskiej istnieje ryzyko bliskiego zgonu spadkodawcy), jak również subiektywnym (jak to odczuwa sam testator).

Niemożliwe lub znacznie utrudnione

Drugą przesłanką uzasadniającą sporządzenie testamentu ustnego jest szczególna okoliczność uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca zachowanie zwykłej formy testamentu.

Dopuszczalne są zarówno przyczyny zewnętrzne (np. powódź, przerwanie komunikacji, epidemia, działania wojenne) jak i dotyczące osoby spadkobiercy (różnego rodzaju schorzenia, które uniemożliwiają pisanie).

Co najmniej 3 świadków

Spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie. Oznacza to, że ma on w obecności co najmniej 3 świadków wyraźnie stwierdzić, co i komu przeznacza.

Przepis określa minimalną liczbę świadków koniecznych do sporządzenia testamentu ustnego. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie, aby spadkodawca ustnie przekazał swoją wolę np. nawet w obecności 5 czy 6 świadków. Dla ważności testamentu nie może być ich jednak mniej niż 3.

Czy każda osoba może być świadkiem takiego testamentu? Otóż nie. Przepisy szczególne wprost wskazują kto nie może pełnić takiej roli.

Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:

• kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (osoba poniżej 18 r. życia lub ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie);
• niewidomy, głuchy lub niemy;
• kto nie może czytać i pisać;
• kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
• skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Ponadto nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Jeżeli natomiast już doszło do sytuacji, że świadkiem była jedna z tych osób to nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.

Stwierdzenie testamentu ustnego

Ustawa przewiduje dwa terminy i dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego. Po pierwsze, jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. Pismo to, zawierające datę złożenia oświadczenia oraz datę jego spisania, podpisuje spadkodawca i dwóch świadków albo wszyscy świadkowie.

Po drugie, gdy treść testamentu nie została w ten sposób stwierdzona, sąd może w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku ustalić treść testamentu na podstawie zgodnych zeznań przynajmniej dwóch świadków.