Odrębne reguły rozstrzygania sporów gospodarczych, sankcje za granie na zwłokę i wymóg wyznaczania rozpraw dzień po dniu – przewiduje to podpisana przez prezydenta nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego.
To największa zmiana w postępowaniu cywilnym ostatnich lat. Naczelnym celem, jaki przyświecał projektodawcom, było przeciwdziałanie przewlekłości, pieniactwu, obstrukcji procesowej, ale też zapewnienie pozwanym realnej możliwości podjęcia obrony na etapie postępowania sądowego, a nie dopiero, jak to często bywa, egzekucyjnego. To dzięki odejściu od fikcji doręczeń na rzecz dostarczania pism sądowych przez komorników. Choć zostaną zniesione opłaty pobierane w sprawach pracowniczych, to wiele opłat sądowych wzrośnie. Poniżej przedstawiamy najważniejsze zmiany.
Koniec z doręczeniem pozwu na awizo. Jeżeli pozwany nie odebrał pisma inicjującego postępowanie, sąd zobowiąże powoda do doręczenia pozwu za pośrednictwem komornika. Jeśli w terminie dwóch miesięcy powód nie przedstawi potwierdzenia odbioru pozwu lub aktualnego adresu pozwanego, będzie można zawiesić postępowanie.
▪ Zmiana właściwości sądów. Przy dochodzeniu roszczeń z umów. Co do zasady sprawa toczyć się będzie w sądzie właściwym dla miejsca wykonania umowy, czyli w miejscu zamieszkania konsumenta, a nie siedziby przedsiębiorcy. Na podobnej zasadzie będą odbywały się spory z bankami. Z jednej strony ułatwi to życie obywatelom, z drugiej odciąży warszawskie sądy, bo w stolicy swoje siedziby ma większość dużych firm (telekomunikacyjnych, ubezpieczeniowych etc.). Ta zasada nie będzie miała zastosowania w sporach pomiędzy obywatelami a Skarbem Państwa.
▪ Obowiązkowa odpowiedź na pozew. Replikę będzie trzeba przygotować w zakreślonym przez sąd terminie, który nie może być krótszy niż dwa tygodnie. Jego długość będzie zależała od objętości pozwu i stopnia skomplikowania sprawy. Dzięki temu przed pierwszym posiedzeniem sąd będzie już miał wstępną orientację co do stanowiska stron. Brak odpowiedzi na pozew w wyznaczonym terminie będzie mógł skutkować wydaniem wyroku zaocznego.
▪ Posiedzenie przygotowawcze. Sąd będzie się starał nakłonić strony do polubownego zakończenia sporu. Gdy te wysiłki zawiodą, wspólnie ze stronami, opracuje plan rozprawy. Ma on zawierać m.in.: określenie żądań stron, spornych faktów, terminy posiedzeń i czynności, kolejność i termin przeprowadzenia dowodów oraz datę zamknięcia rozprawy i ogłoszenia wyroku. Co do zasady twierdzenia i dowody będą musiały być zgłaszane do czasu zatwierdzenia planu (chyba że strona uprawdopodobni, że nie było to możliwe albo potrzeba ich powołania wynikła później). Za wezwanie każdego świadka nieuwzględnionego w planie rozprawy trzeba będzie zapłacić po 100 zł. Niestawiennictwo powoda na posiedzeniu przygotowawczym będzie mogło skutkować umorzeniem postępowania, a brak obecności pozwanego sprawi, że nie będzie miał on wpływu na kształt planu rozprawy i może zapłacić wyższe koszty procesu.
▪ Rozstrzygnięcie sprawy na pierwszym terminie lub rozprawy dzień po dniu. Więcej posiedzeń ma być wyznaczanych tylko w razie konieczności, zwłaszcza gdy przeprowadzenie wszystkich dowodów na jednym posiedzeniu nie jest możliwe. W takim przypadku posiedzenia powinny odbywać się w kolejnych dniach, a jeżeli nie jest to możliwe – tak, aby upływ czasu pomiędzy nimi nie był nadmierny.
▪ Ograniczenie możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia. Pozwany będzie mógł żądać pomniejszenia dochodzonego roszczenia o sumę, jaką winien jest mu powód, tylko gdy wierzytelność pozwanego jest niesporna, udowodniona dokumentem albo pochodzi z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona pozwem. W przeciwnym razie pozwany będzie musiał wytoczyć własne powództwo. Ograniczenie to ma przyspieszyć postępowanie i zapobiec sytuacji podnoszenia fikcyjnych zarzutów tylko po to, by opóźnić moment wydania wyroku i odwlec obowiązek zapłaty. Ale może też zwiększyć liczbę spraw kierowanych do sądów.
▪ Przeciwdziałanie obstrukcji. Wprowadzenie generalnej zasady nadużycia prawa procesowego (zakaz korzystania z uprawnień procesowych niezgodnego z celem, dla których je ustanowiono). W przypadku stwierdzenia nadużycia prawa procesowego sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie będzie mógł zasądzić grzywnę oraz obowiązek zwrotu kosztów procesu wyższych, niż wskazałby wynik sprawy. Będzie również mógł (na wniosek strony przeciwnej) przyznać od strony nadużywającej prawa procesowego podwyższone koszty procesu (nie więcej niż dwukrotnie) oraz zwiększyć stopę zasądzonych odsetek, by zrekompensować wnioskującemu wzrost nakładów na dłuższe prowadzenie sprawy. Obstrukcji procesowej ma przeciwdziałać również łatwiejsze odrzucenie pozwów oczywiście bezzasadnych oraz przeciwdziałanie piętrowym zażaleniom. Za zażalenia wniesione jedynie dla zwłoki będą m.in. uważane drugie i kolejne zażalenia wniesione przez tę samą stronę na to samo postanowienie. Ponowny wniosek o wyłączenie sędziego (z powołaniem tych samych okoliczności) nie będzie rozpoznawany, podobnie jak wnioski o sprostowania, uzupełnienie i wykładnię wyroku złożone jedynie dla zwłoki w postępowaniu lub ponowne wnioski o przyznanie pełnomocnika z urzędu bez podania nowych argumentów za jego ustanowieniem.
▪ Zażalenia poziome. Dziś zażalenie, m.in. na odmowę zwolnienia od kosztów, nadanie rygoru natychmiastowej wykonalności, wstrzymanie wykonania prawomocnego orzeczenia, skazanie świadka, biegłego czy strony na grzywnę, skargi na czynności referendarza czy oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego rozpoznawane są przez sąd II instancji. Po zmianach tego typu zażalenia będą rozpatrywane przez inny skład tego samego sądu. Dzięki temu czas potrzebny na ich rozpatrzenie ma być wydatnie skrócony.
▪ Bez mówienia do pustej sali. Sędzia nie będzie ogłaszał wyroku na posiedzeniu, na które nikt nie przyjdzie (włącznie z publicznością). Wyrok uważany będzie za ogłoszony z chwilą zakończenia posiedzenia.
▪ Zwięzłe, ale odpłatne uzasadnienia. Strona, które wniesie do sądu wniosek o sporządzenie uzasadnienia, będzie musiała wskazać, czy sąd ma sporządzić pełne uzasadnienie, czy tylko do tej części wyroku, od której zamierza się odwołać. Same uzasadnienia mają być skondensowane, bez nadmiernego cytowania orzecznictwa czy treści zeznań lub dokumentów przytoczonych w sprawie. Od wniosku o uzasadnienie będzie pobierana opłata w wysokości 100 zł, która – jeśli strona zdecyduje się na odwołanie od wyroku – będzie zaliczana na poczet opłaty za drugą instancję.
▪ Apelacja bezpośrednio do sądu II instancji. Obecnie apelację składa się do sądu I instancji, który po dokonaniu kontroli formalnej pisma przekazuje sprawę do sądu II instancji, który w pierwszej kolejności dokonuje ponownej kontroli formalnej. Teraz czynności nie będą dublowane. Jednocześnie jeśli sąd odwoławczy uchyli wyrok i zwróci sprawę do I instancji celem ponownego rozpoznania, ten rozpozna ją w tym samym składzie (obecnie zajmuje się tym inny skład sądu I instancji).
▪ Przywrócenie odrębnego postępowania gospodarczego. Spory z udziałem przedsiębiorców mają być rozpatrywane według bardziej skomplikowanej, ale szybszej procedury gospodarczej. W tym trybie mają być rozstrzygane również wszystkie spory powstałe na bazie umów o roboty budowlane, umów leasingu i z zakresu prawa upadłościowego i restrukturyzacyjnego. Strona, która nie jest przedsiębiorcą lub jest przedsiębiorcą będącym osobom fizyczną, będzie mogła żądać rozpoznania sprawy w normalnej procedurze (ale bez przekazywania sprawy z sądu gospodarczego do innego sądu). Choć postępowanie gospodarcze będzie cechować się większymi rygorami i rozbudowaną prekluzją dowodową (wnioski dowodowe składane po terminie będą uwzględniane tylko wyjątkowo), nie będzie przymusu adwokacko-radcowskiego. Postępowanie gospodarcze zakłada prymat dowodu z dokumentów nad zeznaniami świadków.
▪ Podwyżki kosztów sądowych. Maksymalna kwota opłaty stałej (pobieranej głównie w sprawach o prawa niemajątkowe) rośnie z 5 do 10 tys. zł. W sprawach o prawa majątkowe obecnie pobierana jest opłata w wysokości 5 proc. wartości przedmiotu sporu, ale nie więcej niż 100 tys. zł. Teraz 5-proc. opłata będzie pobierana w sprawach o wartości roszczenia większej niż 20 tys. zł z tym, że maksymalna opłata wzrośnie do 200 tys. zł. Także w sprawach drobnych (do 20 tys. zł) zapłacimy więcej. Zamiast obecnych 5 proc. ustawa wprowadza widełki.
To oznacza, że przy sporze np. o 600 zł opłata wzrośnie z 30 do 100 zł. Przy wartości sporu wynoszącej np. 5 tys. zł zamiast 250 zł opłata od pozwu wyniesie 400 zł, a przy 16 tys. zł zamiast 800 zł zapłacimy 1000 zł. Droższe będzie zawezwanie do próby ugodowej. Dziś w takim wypadku opłata wynosi 40 zł, a w sprawach o wartości powyżej 10 tys. – 300 zł. Teraz wyniesie ona 1/4 opłaty od pozwu. W przypadku sprawy o wartości np. 50 tys. zł będzie to 625 zł zamiast obecnych 300 zł. Ponadto dotychczasowe stawki wynoszące 40 zł (np. za wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, apelację, zażalenie etc.), 50 zł (za wniosek o wykreślenie z rejestru zastawów) czy 60 zł (wnioski do sądu wieczystoksięgowego) zostaną zastąpione opłatą w wysokości 100 zł.
Zniesione zostaną opłaty za spory z ZUS i pracodawcą (do kwoty 50 tys. zł), które dziś wynoszą 30 zł, i opłaty za wydanie pierwszego tytułu wykonawczego. Łatwiej też będzie uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych.
OPINIA
Szybszy i rzetelny proces
Łukasz Piebiak, wiceminister sprawiedliwości
Zasadniczym celem nowelizacji jest usprawnienie i skrócenie czasu trwania postępowań sądowych w sprawach cywilnych. Poprawie rzetelności procesów ma służyć ograniczenie stosowania fikcji doręczeń do sytuacji, gdy pozwany rzeczywiście ma możliwość powzięcia wiadomości o sprawie.
Usprawnienie postępowań ma przynieść wprowadzenie wstępnego etapu planowania postępowania (łącznie z datą wydania wyroku) oraz hamulców obstrukcji procesowej, wobec czego polski proces cywilny był dotychczas całkowicie bezbronny.
Nowe postępowanie gospodarcze, oparte m.in. na założeniu rozpoznawania w jednej sprawie tylko jednego wątku i na prymacie dowodu z dokumentu, ma doprowadzić do szybszego uzyskiwania należności przez przedsiębiorców.
Zmiany zasad ustalania właściwości miejscowej sądu pozwolą z jednej strony na to, by sprawy przeciwko konsumentowi prowadzone były przed sądem, w którego okręgu mieszka, a z drugiej na odciążenie sądów wielkomiejskich. Łatwiej będzie także przenieść sprawę do innego sądu (w przypadku podejrzeń o związki np. personalne ze stronami).
System opłat sądowych zostaje uproszczony i ujednolicony oraz wzbogacony o obniżki opłat ponoszonych przez gospodarstwa domowe i rozwiązania motywujące do polubownego rozwiązywania sporów. Będzie większa możliwości orzekania na posiedzeniach niejawnych, a część zażaleń będzie rozpoznawana bez przesyłania akt sądowi II instancji. Upraszczamy postępowanie dowodowe, ograniczamy częstość i obszerność uzasadnień etc. To wszystko powinno zlikwidować wielomiesięczne oczekiwanie na poszczególne czynności sądu, zwłaszcza rozprawy.
OPINIA
Powodzenie nowelizacji zweryfikuje praktyka
Anna Wypych-Knieć, Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”, zespół ds. prawa cywilnego
Mimo obszerności nowelizacja jest bardzo rozproszona i punktowa, a przy tym nie opiera się na spójnej wizji procesu cywilnego, choć uwzględnia w wielu miejscach głosy praktyków. Największe zastrzeżenia budzą przepisy ograniczające jawność postępowania, a przewidujące możliwość wyrokowania na posiedzeniu niejawnym – przy nieostrych i ogólnych przesłankach, możliwość wydania wyroku zaocznego w przypadku niezłożenia odpowiedzi na pozew i wyrokowania na posiedzeniu niejawnym przed doręczeniem pozwu.
Novum stanowią przepisy regulujące organizację postępowania, mające stanowić odpowiednik postępowania przygotowawczego w postępowaniu karnym. To, czy okażą się one przydatne, zweryfikuje praktyka. Wydaje się, że mogą one pozytywnie wpłynąć na sprawność postępowania w najbardziej złożonych procesach. Trzeba jednak zaznaczyć, że obecnie też istnieje możliwość przygotowania rozprawy, tak aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszym posiedzeniu. Z tym, że może się to okazać niemożliwe ze względu na niestawiennictwo osób wezwanych.
Kontrowersje budzą regulacje mające przeciwdziałać nadużywa- niu prawa procesowego jak chociażby możliwość podwyższenia – na wniosek przeciwnika – stopy odsetek zasądzonych od strony. Cieszy możliwość odstąpienia od odczytania sentencji i podania zasadniczych powodów rozstrzygnięcia, jeżeli na ogłoszenie wyroku nikt się nie stawił, czy wprowadzenie opłaty od wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku.
Powinno to uwolnić sędziów od sporządzania uzasadnień wyroków dla stron, które i tak nie zamierzają apelować, z korzyścią dla sprawniejszego rozpoznawania kolejnych spraw.
Za zasadną należy uznać zmianę polegającą na możliwości przedłużenia terminu do sporządzenia pisemnego uzasadnienia wyroku oraz przedłużenie w takim wypadku stronie terminu do wniesienia apelacji do trzech tygodni.
Etap legislacyjny
Ustawa czeka na opublikowanie w Dzienniku Ustaw