Subskrybuj nas na Youtube
Po śmierci prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą jego rachunek w banku zostaje zablokowany, a pełnomocnictwa wygasają. Warto podjąć działania, które zapobiegną takiej sytuacji.
Wraz z powzięciem przez bank informacji o śmierci przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą wszystkie jego rachunki bankowe, niezależnie, czy osobiste, czy związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, ulegają natychmiastowemu zablokowaniu. Co więcej, wraz ze śmiercią posiadacza rachunku wygasają pełnomocnictwa, które obejmują dostęp do tych rachunków. Pozbawia to najbliższe zmarłemu osoby, w tym następców prawnych chcących kontynuować jego działalność gospodarczą, dostępu do środków zgromadzonych na jego kontach. Brak dostępu do środków pieniężnych, które były związane z działalnością gospodarczą, może całkowicie uniemożliwić jej dalsze prowadzenie. Przedłużające się postępowanie spadkowe, które w najbardziej optymistycznym wariancie może trwać do kilku miesięcy, spowoduje, że działalność przestanie w ogóle istnieć. Oczywiste jest bowiem, że brak dostępu do środków finansowych związanych z działalnością gospodarczą paraliżuje prowadzenie firmy. Za pośrednictwem rachunków bankowych przedsiębiorca dokonuje przecież rozliczeń z dostawcami towarów i usług, reguluje należne składki ZUS i podatki. Warto się zastanowić, co może zrobić przedsiębiorca, aby zawczasu przygotować przedsiębiorstwo i uniknąć opisanych problemów.
A może dyspozycja?
Zgodnie z art. 56 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 128 ze zm.; dalej: p.b.) posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może złożyć w banku dyspozycję wypłaty – w razie jego śmierci – określonej sumy pieniędzy wskazanym przez niego osobom (art. 56a ust. 1 p.b.). Dokonanie takiej dyspozycji może chwilowo rozwiązać problem finansowania działalności gospodarczej, ale tylko wtedy, gdy przedsiębiorca wykorzystuje w firmie swój rachunek prywatny. Wszystko zależy bowiem od tego, z jakiego typu rachunku korzysta przedsiębiorca. Nie istnieje ustawowy nakaz posiadania wyodrębnionego konta określonego typu i przeznaczonego wyłącznie do prowadzenia działalności gospodarczej. Jeżeli przedsiębiorca wykorzystuje do tego celu prywatne konto, np. rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy, co zdarza się w praktyce często, zwłaszcza w niewielkich firmach, będzie mógł ustanowić taką dyspozycję.
Prawo bankowe wskazuje krąg osób, na rzecz których można dokonać dyspozycji pośmiertnej. Są to małżonek, wstępni (rodzice, dziadkowie), zstępni (dzieci, wnuki) oraz rodzeństwo. Osoby te najczęściej będą wchodziły w krąg przyszłych spadkobierców. Posiadacz rachunku bankowego może wydać więcej niż jedną dyspozycję na wypadek śmierci, ale zawsze suma tych dyspozycji będzie limitowana kwotowo. Łączna kwota nie może być większa niż dwudziestokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia liczonego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Suma dyspozycji nie jest wliczana do spadku. Celem opisanych przepisów jest przede wszystkim zapewnienie środków do życia najbliższym osobom spadkodawcy niezależnie od toczącego się postępowania spadkowego, które może trwać miesiącami. Dlatego w kontekście sukcesji jest to działanie jedynie doraźne.
Nowe zasady
Zgodnie z przepisami, które weszły w życie 1 lipca 2016 r., banki przy zawieraniu umów o prowadzenie rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej muszą poinformować klienta o możliwości udzielenia dyspozycji pośmiertnej. Dodatkowo, co bardzo istotne, w razie złożenia takiej dyspozycji bank, który dowie się o śmierci posiadacza rachunku, ma obowiązek powiadomienia wskazanych w dyspozycji osób o możliwości wypłaty określonej sumy (art. 56a ust. 2 p.b.). Do tej pory takiego obowiązku bank nie miał. [przykład 1]
Nie mniej istotną przeprowadzoną ostatnio zmianą w prawie z punktu widzenia dostępu do kont po zmarłym jest powołanie do życia Centralnej Informacji o Rachunkach (art. 92bb p.b). Jest to rejestr, który zawiera informacje o wszystkich rachunkach bankowych posiadacza, w tym także już wygasłych, a także rachunkach prowadzonych przez kasy oszczędnościowo-kredytowe i SKOK-i. Spadkobiercy, którzy wykażą prawo do spadku po zmarłym (przez złożenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia), mogą wystąpić o zbiorczą informację o wszystkich kontach bankowych posiadacza rachunku. Z odpowiednim wnioskiem można się zwrócić do każdego banku. To duże ułatwienie dla spadkobierców. Dotychczas nierzadką praktyką było poszukiwanie po omacku kont po zmarłym. Często spadkobiercy nie byli w stanie odnaleźć wszystkich środków należących do zmarłego.
Ograniczenia w dysponowaniu
Niestety opisane powyżej zasady nie znajdują obecnie zastosowania do rachunków prowadzonych przez banki konkretnie dla przedsiębiorstwa, a nie osoby prywatnej. Przedsiębiorca, który korzysta z konta firmowego, czyli rachunku dedykowanego właśnie prowadzeniu działalności gospodarczej, nie może złożyć w banku dyspozycji na wypadek śmierci.
Wydaje się więc, że zwłaszcza w małych firmach rozwiązaniem korzystniejszym z punktu widzenia przyszłych spadkobierców byłoby, aby przedsiębiorca wykorzystywał w firmie konto prywatne. Należy pamiętać, że brak wyodrębnienia oddzielnego rachunku bankowego do prowadzenia działalności gospodarczej ma też ujemne strony. Przede wszystkim brak uporządkowania wydatków firmowych i pomieszanie ich z tymi, które dotyczą życia prywatnego, może narazić przedsiębiorcę na problemy w razie kontroli przez urząd skarbowy (a nawet taką kontrolę sprowadzić).
A może wspólne konto bankowe?
Wyjściem z opisanej sytuacji może być ustanowienie przez przedsiębiorcę wspólnego rachunku bankowego z jednym z przyszłych sukcesorów. Otwarcie wspólnego konta może być jednym z elementów planu zmiany pokoleniowej w firmie rodzinnej. Zgodnie z art. 51a p.b. możliwe jest założenie wspólnego konta bankowego dla kilku osób fizycznych. Bez znaczenia jest, czy strony zamierzają w oparciu o to konto prowadzić wspólnie działalność gospodarczą (np. gdy zawierają umowę spółki cywilnej), czy też tylko jeden z posiadaczy chce taką działalność prowadzić i dokonywać rozliczeń za jego pośrednictwem (np. gdy małżonkowie mają wspólne konto, a tylko jedno z nich prowadzi działalność). Każdy ze współposiadaczy rachunku może dysponować zgromadzonymi środkami pieniężnymi. W przypadku śmierci jednego z nich bank nie powinien zablokować środków, dzięki czemu drugi współposiadacz powinien mieć nadal prawo dysponowania nimi. Nie wpływa to oczywiście na stosunki własnościowe. Zgromadzone na rachunku pieniądze w części, w jakiej należą do przedsiębiorcy, wchodzą do schedy spadkowej. W uproszczeniu oznacza to tyle, że samo złożenie pieniędzy na wspólnym koncie nie skutkuje tym, iż po śmierci jednego ze współposiadaczy przejmie je drugi, jeżeli to nie on jest ich właścicielem i nie on okaże się wyłącznym spadkobiercą zmarłego. Znajdą tu zastosowanie ogólne zasady dziedziczenia.
Niestety praktyka banków dotycząca postępowania z rachunkami wspólnymi po śmierci współposiadacza jest niejednolita. Część z nich po uzyskaniu informacji o śmierci współposiadacza blokuje wszystkie jego rachunki, choć na rachunkach wspólnych znajdują się także pieniądze współposiadaczy. Niektóre banki przekształcają po prostu rachunek wspólny w indywidualny. Duże znaczenie ma treść umowy o prowadzenie rachunku. Warto zatem przy podejmowaniu decyzji o otworzeniu konta dowiedzieć się, jak dany bank zachowuje się w sytuacji śmierci jednego ze współposiadaczy rachunku wspólnego.
Rozwiązanie: spółka
Opisane powyżej rozwiązania mają raczej charakter doraźny i mogą nie gwarantować, że po śmierci przedsiębiorcy dalsze prowadzenie, a zwłaszcza finansowanie jego firmy, będzie się odbywać sprawnie. Następcy mogą napotkać wiele trudności – od blokady konta poczynając, a na roszczeniach pozostałych potencjalnych spadkobierców do zgromadzonych kwot kończąc.
Dostęp do pieniędzy na kontach przedsiębiorcy jest ważnym elementem prowadzenia działalności gospodarczej, ale trzeba też pamiętać, że bez pozostałych komponentów, takich jak NIP, firma przedsiębiorcy, koncesje i zezwolenia czy środki trwałe służące wykonywaniu działalności gospodarczej, skuteczna sukcesja nigdy się nie odbędzie. Warto zatem zastanowić się nad rozwiązaniem długofalowym, które mogłoby usprawnić proces przechodzenia działalności gospodarczej przedsiębiorcy na następców. Rozwiązaniem może być odpowiednio wczesne przekształcenie jednoosobowej działalności gospodarczej przedsiębiorcy w spółkę kapitałową, tj. spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością albo spółkę akcyjną. Przedsiębiorca w momencie przekształcenia stanie się wspólnikiem, a spółce będą przysługiwały wszelkie dotychczasowe prawa i obowiązki przedsiębiorcy. Spółka będzie posiadała własne rachunki bankowe i po śmierci wspólnika nie będzie narażona na paraliż. [przykład 2]
Co planuje resort rozwoju
Ministerstwo Rozwoju pracuje nad zmianami w prawie, które mają pomóc przedsiębiorcom i ich następcom. Propozycje zawarte w pakiecie „100 zmian dla firm” obejmują m.in. zapewnienie płynnej sukcesji jednoosobowych firm. Zmiany mają umożliwić powołanie prokurenta na wypadek śmierci przedsiębiorcy, który dysponowałby jego rachunkiem bankowym wykorzystywanym przy prowadzeniu przedsiębiorstwa. Prokurent mortis causa miałby dostęp do rachunku bankowego zmarłego przedsiębiorcy i do określonej wysokości środków pieniężnych, związanych z działalnością przedsiębiorstwa. Byłby on zobowiązany dokonywać płatności i mógł otrzymywać wpłaty za pośrednictwem rachunku bankowego. Byłaby to ważna zmiana i ułatwienie dla spadkobierców w dostępie do rachunków bankowych po śmierci ich posiadacza.
PRZYKŁAD 1
Bank powiadomi o dyspozycji
Pan Roman chce, aby jego siostra, pani Anna, która pomaga mu w firmie, miała dostęp do środków zgromadzonych przez niego na rachunku bankowym. Dzięki temu mogłaby zapłacić kontrahentom za bieżące dostawy do czasu przeprowadzenia postępowania spadkowego.
W tym celu pan Roman może wydać dyspozycję na wypadek swojej śmierci na rzecz pani Anny. Nawet jeśli pan Roman nie powiadomił swojej siostry o tej dyspozycji, bank po jego śmierci powiadomi ją o możliwości podjęcia środków z konta zmarłego brata.
PRZYKŁAD 2
By w firmie były pieniądze
Pani Halina ma kilkoro dzieci, jednak przy prowadzeniu piekarni pomaga jej tylko córka Oliwia. Pani Halina obawia się, że po jej śmierci pieniądze z konta, które służą do prowadzenia działalności, przypadną wszystkim spadkobiercom, zamiast posłużyć w prowadzeniu piekarni. Postanowiła więc przekształcić swoją działalność w spółkę z o.o. Konto osobiste zamieniono na konto firmowe, do którym zarządzania została upoważniona także Oliwia jako wspólniczka pani Haliny i członek zarządu spółki.
CYKL: ZMIANA POKOLENIOWA
W FIRMACH RODZINNYCH
Kontynuujemy cykl poświęcony problemom sukcesji w firmie rodzinnej. Jest on inspirowany pakietem „100 zmian dla firm” przygotowanym przez Ministerstwo Rozwoju. Tym razem piszemy, jak obecnie zapewnić płynność finansowania po śmierci przedsiębiorcy. Gdy do tego dochodzi, środki zgromadzone na jego kontach bankowych wchodzą w skład masy spadkowej. Do czasu zakończenia postępowania spadkowego są zablokowane przez bank, a wszelkie udzielone pełnomocnictwa do kont wygasają. Przemyślany plan sukcesji powinien zakładać odpowiednie zabezpieczenie finansowe firmy na wypadek śmierci przedsiębiorcy. Ponadto opisujemy plany resortu na rozwiązanie tego istotnego dla firm problemu.
● „Przejęcie kontraktów przedsiębiorcy może nastąpić jeszcze za jego życia” – FiP z 5 lipca 2016 r. (DGP nr 128)
● „Jak zapewnić ciągłość zatrudnienia po śmierci przedsiębiorcy” – FiP z 12 lipca 2016 r. (DGP nr 133)
● „Jak zapobiec kłopotom w odzyskiwaniu należności po śmierci przedsiębiorcy” – FiP z 19 lipca 2016 r. (DGP nr 138)
● „Plan sukcesji pomoże uniknąć paraliżu” – FiP z 2 sierpnia 2016 r. (DGP nr 148)
● „Losy zamówień publicznych po śmierci wykonawcy” – FiP z 9 sierpnia 2016 r. (DGP nr 153)
PODSUMOWANIE
Obecnie następcy przedsiębiorcy prowadzącego firmę w oparciu o wpis do CEIDG mają niestety utrudnione zadanie, jeżeli chcą sprawnie przejąć przedsiębiorstwo i nie dopuścić do tego, by popadło w długi wobec braku możliwości finansowania dostaw czy pensji pracowników. Najdogodniejszym rozwiązaniem problemu jest przekształcenie działalności gospodarczej w spółkę. Jeżeli nie jest ono możliwe lub z innych względów, np. podatkowych, nie jest w konkretnym przypadku optymalne, warto ustanowić dyspozycję na wypadek śmierci przedsiębiorcy, tak aby wskazane przez przedsiębiorcę osoby mogły na bieżąco regulować należności, na czas toczącego się postępowania spadkowego. Należy jednak pamiętać, że obecnie jest to możliwe jedynie w przypadku konta o charakterze prywatnym.