Pojęcie ubezwłasnowolnienia nierozerwalnie wiąże się ze zdolnością do czynności prawnych. Ta, w odróżnieniu od zdolności prawnej, którą nabywamy z chwilą urodzenia powstaje z wraz z osiągnięciem pełnoletności. Jednak ograniczoną zdolność do czynności prawnych nabywa się wraz z ukończeniem 13 roku życia. Osoby ubezwłasnowolnione odznaczają się właśnie ograniczoną zdolnością do czynności prawnych, lub całkowitym jej pozbawieniam. Kodeks cywilny wyróżnia ubezwłasnowolnienie całkowite i ograniczone.

Podstawą wszczęcia postępowania sądowego o ubezwłasnowolnienie może być jedynie dobro osoby, której proces ma dotyczyć. Ponadto, muszą wystąpić przesłanki określone w kodeksie cywilnym. Jeżeli osoba wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności uzależnień m.in. od narkotyków czy alkoholu, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, sąd może zasądzić całkowite jej ubezwłasnowolnienie.

Ubezwłasnowolnienie częściowe charakteryzują podobne przesłanki jak w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego, jednak stan takiej osoby nie uzasadnia decyzji sądu o ubezwłasnowolnieniu całkowitym. Taka osoba zdolna jest do kierowania swoim postępowaniem, jednak potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia własnych spraw. W tym celu częściowo ustanawia się kuratelę.

Kto rozstrzyga sprawy o ubezwłasnowolnienie? Tego typu kwestie należą do właściwości sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów zawodowych. W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w przypadku braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu.

Jeśli nastąpią w.w przesłanki, wniosek o ubezwłasnowolnienie złożyć może małżonek osoby, której dotyczyłby proces, jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, a także przedstawiciel ustawowy. Osoba, której dotyczy wniosek nie musi być pełnoletnia. Wnioskować o ubezwłasnowolnienie można na rok przed ukończeniem przez nią 18 lat.

Jak wygląda postępowanie sądowe w tej sprawie? Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.
Jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, sąd przed zarządzeniem doręczenia wniosku zażąda, w wyznaczonym terminie, przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii – zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień.

Jak uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych w sprawie cywilnej?
Jak uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych w sprawie cywilnej?

Zobacz również

Istotnym dla sądu elementem jest także umotywowana przez biegłych ocena zakresu zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem przez osobę, której dotyczy wniosek. Wówczas uwzględnia się także jej zachowanie, sytuację osobistą, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania potrzeb życiowych.
Czy ubezwłasnowolnienie można uchylić? Gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono, uchylenie ubezwłasnowolnienia następuje z urzędu. Sąd może w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.

Najistotniejszym w sprawach o ubezwłasnowolnienie jest umotywowanie dobrej woli osoby wnioskującej o orzeczenie takiej instytucji np. dla krewnego. Kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny.

Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego