"Odwracamy to, co było poprzednio. (...) Myślę, że spokojna, merytoryczna dyskusja to jest sposób na to, byśmy do tych zmian proponowanych i do tych prac parlamentarnych podeszli" - mówiła premier Beata Szydło w połowie stycznia, gdy rząd przyjął projekt. Oceniła, że obecne przepisy "dają mniejsze szanse pokrzywdzonym".

Nowa procedura karna, która weszła w życie w lipcu 2015 r., zmieniła filozofię prowadzenia procesu. Uczyniła ona sędziego bezstronnym arbitrem rozsądzającym spór między oskarżycielem a obroną - nosi to nazwę kontradyktoryjności, w miejsce wcześniejszego modelu tzw. inkwizycyjności, gdy na sądzie ciąży inicjatywa dowodowa w postaci przesłuchiwania świadków i zbierania dowodów.

Resort sprawiedliwości pod kierownictwem Zbigniewa Ziobry od początku krytycznie oceniał tę reformę. Zapowiadał odejście od tej koncepcji i powrót do najważniejszych zasad sprzed zmian; pojawiło się też kilka nowych propozycji.

W uzasadnieniu projektu zmian w Kodeksie postępowania karnego i niektórych innych ustaw, MS napisało, że projektowana obecnie reforma nie stanowi całkowitego odwrócenia zmian z zeszłego roku. Np. sąd apelacyjny będzie nadal miał prawo zmieniać wyrok sądu I instancji, a nie odsyłać mu całą sprawę z powrotem, nawet przy stwierdzeniu drobnych nieprawidłowości. "Znajduje to bezpośrednie przełożenie na przyspieszenie postępowania, gdyż sąd II instancji może sam usunąć ewentualne uchybienia popełnione przez sąd I instancji" - dodano w uzasadnieniu.

Ustawa na nowo regulująca uprawnienia służb już obowiązuje
Ustawa na nowo regulująca uprawnienia służb już obowiązuje

Zobacz również

Według MS najważniejszą zmianą jest natomiast przywrócenie bardziej aktywnej roli sądu w procesie oraz pierwszeństwo zasady prawdy materialnej. "Pełna kontradyktoryjność wprowadzona poprzednią nowelizacją może prowadzić do sytuacji, w których sąd decyduje tylko na podstawie dowodów przedstawionych przez strony, a nie dąży do ustalenia prawdziwego stanu rzeczy" - dodano.

Zdaniem autorów projektu konieczne jest więc "podjęcie przez sąd inicjatywy dowodowej w razie wystąpienia możliwości wydania wyroku rażąco niesprawiedliwego, w szczególności skutkującego skazaniem oskarżonego niewinnego, uniewinnieniem oskarżonego winnego czy też rażącej niesprawiedliwości w zakresie samego rozstrzygnięcia o winie i karze".

Według MS niepokojące skutki zmian z 2015 r. widoczne były już po niespełna pół roku od ich wprowadzenia. Od tego czasu do sądów trafiło ok. 1/3 spraw mniej niż w tym samym okresie 2014 r., a co czwarty akt oskarżenia zwracano prokuraturze. "Zmiany wprowadzone w lipcu 2015 r. stawiały w uprzywilejowanej pozycji osoby zamożne, które stać było na wynajęcie prawników, ekspertów czy biur detektywistycznych" - dodano.

Ponadto projekt usuwa przepis, który dziś stanowi, że niedopuszczalne jest przeprowadzenie i wykorzystanie dowodu uzyskanego do celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego (tzw. owoce z zatrutego drzewa, czyli np. nielegalne podsłuchy lub dowody zebrane w operacji specjalnej tajnych służb z naruszeniem przepisów).

Według MS, bardzo szeroki zakres tego zakazu dowodowego i możliwość uznawania wszelkich uchybień organów procesowych za przestępstwo urzędnicze mogłyby być wykorzystywane do celowego tamowania biegu postępowań. "W tym stanie rzeczy celowe jest ocenianie każdej sytuacji z uwzględnieniem wszystkich aspektów sprawy, w oparciu o ogólnie przyjęte zasady w dorobku orzecznictwa i doktryny w perspektywie ostatnich kilkudziesięciu lat" - napisano w uzasadnieniu.

Przewidziano również powrót do przesłanki zagrożenia surową karą jako podstawy aresztowania. Zaostrzono również odpowiedzialność karną za zeznanie przez świadka nieprawdy lub zatajenie prawdy. Według propozycji MS groziłoby za to do 8 lat więzienia (dziś jest to do 3 lat). Biegły, rzeczoznawca lub tłumacz, który przedstawi fałszywą opinię lub tłumaczenie będące dowodem, mógłby dostać karę do lat 10 więzienia (dziś - do 3 lat).

Projekt wprowadza też wiele zmian, które - według MS - są efektem obserwacji praktyki postępowań. I tak poszerzone mają być kompetencje referendarzy sądowych, do których będą należały także wszystkie czynności o charakterze nieorzeczniczym, porządkowym i technicznym. Referendarze będą podejmować decyzje dotyczące wykonania kary grzywny, niektóre decyzje dotyczące wykonania kary ograniczenia wolności (np. odroczenie kary), decyzje w sprawie ustanowienia obrońcy dla skazanego.

Prawnicy są podzieleni w opiniach na temat zalet i wad obu modeli - kontradyktoryjnego i inkwizycyjnego - prowadzenia spraw karnych. Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar skrytykował niedawno natomiast propozycję uchylenia zapisu o "owocach zatrutego drzewa" oraz proponowane zapisy o przesłankach stosowania aresztu.