Nowelizacja prawa karnego, która weszła w życie z dniem 1.07.2015 r. dodała do kodeksu karnego art. 59 k.k., zgodnie z którego § 1 „Jeżeli przed rozpoczęciem przewodu sądowego w pierwszej instancji sprawca, który nie był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, pojednał się z pokrzywdzonym, w szczególności w wyniku mediacji i naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie, umarza się, na wniosek pokrzywdzonego, postępowanie karne o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występek przeciwko mieniu zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występek określony w art. 157 § 1.”
Przepis ten stanowi nowość w prawie karnym wprowadzając warunki formalne, po których spełnieniu sąd będzie zobowiązany do umorzenia postępowania względem sprawcy czynu zabronionego ściganego dotychczas z urzędu albo na wniosek pokrzywdzonego. Do czynów, które kwalifikowałyby się do umorzenia w tym trybie, to m.in.: udział w bójce (158 § 1 k.k.), pobicie (157 § 1 k.k.) czy kradzież (278 § 1 k.k.). Umorzenie postępowania dla sprawcy jest tożsame w skutkach z tym, jakby przestępstwa nigdy nie dokonano. Sprawca wobec którego umorzono postępowanie na podstawie art. 59a k.k. nie będzie również figurował w Krajowym Rejestrze Karnym jako skazany.
Warunkami formalnymi umorzenia jest brak skazania za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy. Zatem do skorzystania z tego uprawnienia będzie osoba nie ujawniona w Krajowym Rejestrze Karnym jako osoba skazana, oraz osobą tam umieszczona, ale jako skazana za przestępstwo bez użycia przemocy tj. uchylanie się od płacenia alimentów, fałszowanie dokumentów oraz przestępstwa nieumyślne np. nieumyślne spowodowanie śmierci. Następnym warunkiem jest naprawienie szkody przez sprawcę, czyli pokrycie przez sprawcę kosztów, które pokrzywdzony rzeczywiście poniósł wskutek popełnienia przestępstwa np. odkupienie lub naprawienie zniszczonego mienia, pokrycie kosztów leczenia lub rehabilitacji, które pokrzywdzony zmuszony jest ponieść. Dodatkowym warunkiem jest zadośćuczynienie krzywdzie pokrzywdzonego rozumianej tzw. szkoda niematerialna, do której naprawienia potrzebna jest pewna suma pieniędzy, która pozwala pokrzywdzonemu oderwać myśli od przeżywanych cierpień, poczuć ulgę, złagodzić skutki przestępstwa przez zwiększenie możliwości finansowych, jak i zwiększyć u niego poczucie pewnej sprawiedliwości. Ostatnim z warunków jest złożenie wniosku pokrzywdzonego o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k. przed rozpoczęciem przewodu sądowego w pierwszej instancji.
Tego typu uprawnienie sądu spowoduje niewątpliwie przyspieszenie postępowań karnych odnośne czynów charakteryzujących się niższą szkodliwością społeczną. Pozwoli to na bardziej efektywne prowadzenie spraw i ich zakończenie bezpośrednio po etapie postępowania przygotowawczego. Wynika to z faktu, że pokrzywdzonemu nie będzie zależało na dodatkowym karaniu oskarżonego karą pozbawienia lub ograniczenia wolności, ponieważ sam oskarżony swoim zachowaniem zlikwiduje wszelkie negatywne następstwa popełnionego czynu. Tego typu rozwiązanie jest niewątpliwie słuszne i pozwana na uniknięcie kosztów postępowania finansowanego ze środków Skarbu Państwa, jak i pozwoli na przyspieszenie innych postępowań o większym ciężarze gatunkowym.
Z nowej regulacji wynika też zagrożenie. Mianowicie regulacja ta faworyzuje sprawcę „bogatego”, gdyż daje temu sprawcy możliwość „wykupu” od odpowiedzialności karnej, którą sprawca prawdopodobnie by poniósł, jeżeli sprawa była by dalej prowadzona. Pokrzywdzony który otrzyma naprawienie szkody oraz wysokie zadośćuczynienie za krzywdę na początku postępowania będzie dążył do umorzenia postępowania w tym trybie, ponieważ wizja wieloletniego procesu, z niepewnym wynikiem, będzie dla niego nieatrakcyjna. Otwiera to możliwość to uniknięcia odpowiedzialności przez sprawców, którzy dysponują zapleczem finansowym na wykupienie u pokrzywdzonego, natomiast stawiają w gorszej pozycji sprawców o mniej zasobnym portfelu, którzy z dobrodziejstwa art. 59a k.k. skorzystać faktycznie nie mogą.
Rozwiązanie z pewnością różnicuje pozycję procesową sprawcy ze względu na jego zamożność, w oderwaniu od okoliczności sprawy tj. okoliczności popełnienia przestępstwa czy motywacja, a to jest cechą niepokojącą tej zmiany.
Wentylem bezpieczeństwa jest art. 59a § 3 k.k., który daje możliwość odmowy przez sąd zastosowania tego trybu, kiedy umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary. Pozostawia to sądom dużą swobodę w decydowaniu o zastosowaniu art. 59a k.k., a jak często sądy będą sięgać po art. 59a § 3 k.k. będziemy mogli zaobserwować dopiero w praktyce.