Żeby odpowiednio zająć się chorym, lekarze oraz personel medyczny wchodzą w posiadanie danych na jego temat. Nie mogą jednak nimi dowolnie dysponować. Na straży anonimowości stoi m. in. tajemnica lekarska – wyjaśnia Krystyna Barbara Kozłowska, Rzecznik Praw Pacjenta.

Natalia Ryńska: Wiele emocji wzbudza zagadnienie tajemnicy lekarskiej oraz zaufania pacjentów do osób prowadzących ich leczenie. Czy mogłaby Pani wyjaśnić czym jest tajemnica lekarska oraz kogo i w jakim zakresie obowiązuje?

Krystyna Barbara Kozłowska: Tajemnica lekarska to obowiązek lekarza do zachowania tajemnicy informacji związanych z pacjentem, uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu. Podkreślę jednak, że zachowanie w tajemnicy informacji dotyczących pacjenta, w szczególności związanych ze stanem jego zdrowia, jest obowiązkiem nie tylko lekarza, ale każdej osoby wykonującej zawód medyczny – tj. m.in. lekarza dentysty, pielęgniarki, położnej, ratownika medycznego, diagnosty laboratoryjnego czy też farmaceuty.

Warto również wspomnieć, że nie tylko osoby udzielające pacjentowi bezpośrednio świadczeń zdrowotnych mają obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, ale także wszyscy, którzy uzyskali te informacje w związku z wykonywaniem swojego zawodu.

Jakie informacje objęte są tajemnicą lekarską?

Tajemnicą objęte są zarówno wyniki przeprowadzonych badań, jak i diagnoza postawiona na ich podstawie. Także historia choroby i uprzednie postępowanie terapeutyczne, metody i postępy w leczeniu, wcześniejsze lub współistniejące schorzenia, hospitalizacje czy przyjmowane leki. Tajemnica rozciąga się także na wszelkie materiały związane z postawieniem diagnozy lub leczeniem, a więc na zaświadczenia, notatki, kartoteki itp. Tajemnicą objęte są również informacje niezwiązane bezpośrednio ze stanem zdrowia pacjenta, ale z którymi lekarz zapoznał się przy wykonywaniu zawodu – np. informacje dotyczące zawodu pacjenta, stopnia jego inteligencji, czy też stanu majątkowego. W sferze tajemnicy zawodowej mieścić się będą – obok informacji powierzonych przez samego pacjenta – dane, które wynikają z samodzielnych ustaleń lekarza. Tajemnicą objęte będą zatem także informacje związane z pacjentem uzyskane np. od osoby trzeciej, członków rodziny, osób bliskich lub personelu medycznego.

Czy pacjent może zwolnić lekarza z omawianego zobowiązania?

Tak, zgodnie z art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, lekarz może ujawnić informacje związane z pacjentem, w tym ze stanem jego zdrowia, jeżeli pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy. Warto również wyjaśnić, że tajemnica lekarska nie jest tajemnicą bezwzględną i istnieją przypadki, w których lekarz jest zwolniony z obowiązku jej zachowania, a niekiedy wręcz zobowiązany jest do ujawnienia informacji związanych z pacjentem.

Lekarzom nie wolno zawiadamiać policji o przypadkach gwałtu

Zobacz również

O jakich przypadkach mowa?

Art. 40 ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty zawiera katalog takich wyjątków. Sytuacje tam wymienione można podzielić na dwie grupy. Pierwsza zawiera okoliczności, w których ujawnia się brak interesu pacjenta w dalszym zachowaniu poufności albo w których zachowanie poufności może powodować niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia pacjenta. Druga grupa to okoliczności związane z istotnym interesem publicznym lub interesem osób trzecich w uchyleniu
poufności.

Lekarz nie ma zatem obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej, gdy tak stanowią przepisy odrębnych ustaw. Uchylenie tego obowiązku lekarza następuje również, gdy badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych, na podstawie odrębnych ustaw, organów i instytucji – wtedy lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje. Jeżeli zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób, lekarza również nie obowiązuje tajemnica. Oczywiście będą to również sytuacje, gdy zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi lub uprawionym osobom uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń. Ostatnia przesłanka, gdy lekarz może ujawnić informacje związane z pacjentem to sytuacja, gdy zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie lekarzowi sądowemu.

Zakres tajemnicy lekarskiej zmienia się gdy chory umiera?

Chciałabym wyraźnie podkreślić, że tak jak wspomniałam, osoby wykonujące zawód medyczny, w tym lekarze, po śmierci pacjenta także są związane tajemnicą. W przypadku śmierci pacjenta, osoba wykonująca zawód medyczny jest zwolniona z obowiązku tajemnicy informacji jedynie w sytuacjach, gdy tak stanowią przepisy odrębnych ustaw, gdy zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia innych osób oraz pacjent wyraził za życia zgodę na ujawnienie tajemnicy lub zgodę taką wyraził jego przedstawiciel ustawowy. Osoby wykonujące zawód medyczny nie są obowiązane zachować w tajemnicy informacji związanych z pacjentem także w postępowaniach przed wojewódzką komisją do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych.

Czy lekarz ma prawo „w imię nauki” wypowiadać się w mediach na temat swoich podopiecznych?

W obszarze mojego zainteresowania jest przede wszystkim pacjent i to, czy jego prawa są należycie realizowane. Chciałabym wyraźnie zaznaczyć, że wszelkie wypowiedzi medialne, które dotyczą konkretnego pacjenta, nigdy nie powinny naruszać jego prawa do tajemnicy informacji z nim związanych. Warto jednak jeszcze raz przypomnieć, że pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy mogą wyrazić zgodę na ujawnienie tajemnicy, dlatego ocena takich wypowiedzi nie powinna być dokonywana bez wiedzy, czy taka zgoda została wyrażona, czy też nie.

Czy istnieją kategorie pacjentów? Dokładniej czy fakt, że chory jest osobą publiczną ma wpływ na obowiązki personelu?

Nie istnieją żadne kategorie różnicujące pacjentów. W myśl definicji wyrażonej w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, pacjentem jest każda osoba zwracająca się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystająca ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot leczniczy lub osobę wykonującą zawód medyczny. Tym samym wszystkim pacjentom jednakowo przysługują prawa określone we wspomnianej ustawie, bez względu na to, czy jest to osoba publiczna czy nie.

Pani zdaniem lekarze powinni przyjmować zaproszenia do audycji, programów, w których poruszane są tematy związane z osobami, które leczą?

Do moich zadań należy przede wszystkim ochrona praw pacjentów, dlatego jako Rzecznik Praw Pacjenta, nie jestem organem właściwym, aby wypowiadać się w powyższej kwestii. Zgodnie z Kodeksem Etyki Lekarskiej, zabrania się lekarzom jedynie udziału w reklamach z uwagi na to, że lekarz tworzy swoją zawodową opinię w oparciu o wyniki swojej pracy. Ponadto lekarz nie powinien wyrażać zgody na używanie swego nazwiska i wizerunku dla celów komercyjnych. Należy także pamiętać, iż lekarz nie powinien postępować w sposób sprzeczny z zasadami etyki i deontologii lekarskiej. Warto dodać, że udział lekarzy lub innych osób wykonujących zawód medyczny np. w programach telewizyjnych często przyczynia się do poszerzenia wiedzy odbiorców na temat chorób, ich rozpoznania i profilaktyki.

W jaki sposób pacjent może chronić swoje prawa jeśli doszło do ich naruszenia?

Przede wszystkim w każdej sytuacji, w której pacjent czuje lub wręcz wie, że jego prawa są niewłaściwie realizowane powinien skontaktować się z Biurem Rzecznika Praw Pacjenta. Taki krok może również podjąć rodzina pacjenta, jego bliscy lub inna osoba działająca w jego imieniu. Jeżeli przekazane informacje co najmniej uprawdopodabniają naruszenie praw pacjenta, wszczynam postępowanie wyjaśniające. Przypomnę, że pacjent powinien przekazać informacje o nieprawidłowościach w zakresie realizacji jego praw w formie podpisanego wniosku. Taki wniosek powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy, oznaczenie pacjenta, którego sprawa dotyczy oraz zwięzły opis stanu faktycznego. Wszelkie dane kontaktowe oraz formy w jakich można przesłać wniosek, dostępne są na mojej stronie internetowej www.bpp.gov.pl w zakładce „Kontakt”. Na podstawie powziętych informacji mogę także wszcząć postępowanie z urzędu, a nawet żądać wszczęcia postępowania cywilnego, na prawach przysługujących prokuratorowi. Wszystkich pacjentów zachęcam również, aby kontaktowali się z Biurem Rzecznika Praw Pacjenta za pośrednictwem ogólnopolskiej bezpłatnej infolinii 800-190-590. Dyżurujący pracownicy na bieżąco przekażą informacje o przysługujących prawach, o tym co należy zrobić w danej sytuacji oraz wskażą przysługujące środki prawne. Infolinia czynna jest od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00 – 21.00, więc można się kontaktować także w godzinach popołudniowych i wieczornych. Pacjent może także złożyć skargę do Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej właściwej Okręgowej Izby Lekarskiej. Postępowanie prowadzone przez organy izb lekarskich, które są właściwe w sprawach dbania o przestrzeganie zasad etyki lekarskiej oraz należyte i sumienne wykonywanie zawodu przez lekarzy, ma na celu ustalenie czy w danej sytuacji lekarz popełnił przewinienie zawodowe. Umyślne naruszenie przez lekarza tajemnicy informacji związanych z pacjentem może również prowadzić do odpowiedzialności karnej. Zgodnie z przepisami kodeksu karnego, kto wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z wykonywaną pracą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Takie przestępstwo ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego, czyli np. pacjenta, którego dotyczyły informacje ujawnione przez lekarza.

Czy osoba poszkodowana w związku z naruszeniem tajemnicy lekarskiej może dochodzić odszkodowania?

Za naruszenie przez lekarza obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej, można dochodzić odszkodowania i zadośćuczynienia na drodze postępowania cywilnego. Pozew należy wnieść do wydziału cywilnego sądu powszechnego, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania (siedzibę) pozwanego lub przed sąd, w okręgu którego miało miejsce zdarzenie. Pozew wnosi się do sądu rejonowego lub w przypadku spraw o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 tys. złotych, do sądu okręgowego. Na podstawie art. 184 kodeksu postępowania cywilnego, sprawy cywilne, których charakter na to zezwala, mogą być uregulowane także drogą ugody zawartej przed wniesieniem pozwu. Przed wniesieniem pozwu, pacjent może więc wystąpić z pisemnym przedsądowym wezwaniem do ugody. W piśmie należy wnieść o odszkodowanie i zadośćuczynienie za szkodę i krzywdę poniesioną z powodu np. ujawnienia tajemnicy informacji z nim związanych oraz wezwać do polubownego rozwiązania sporu i zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej we wskazanym terminie, z zastrzeżeniem, że po jego bezskutecznym upływie pacjent wystąpi na drogę sądową.

Jakie uprawnienia przysługują rodzinie pacjenta w razie jego śmierci?

Osoby wykonujące zawód medyczny, z wyjątkiem ściśle określonych w przepisach prawa przypadków, są związane tajemnicą również po śmierci pacjenta. Dlatego jeżeli po śmierci pacjenta lekarz ujawnia informacje z nim związane, a pacjent za życia nie wyraził zgody na takie działanie, rodzina może podjąć stosowne działania. Rodzina może poinformować Rzecznika Praw Pacjenta o takim zdarzeniu. Może również złożyć skargę do Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej właściwej Okręgowej Izby Lekarskiej, a w przypadku umyślnego naruszenia przez lekarza tajemnicy informacji również złożyć do prokuratury zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa. Ponieważ prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na jego spadkobierców, mogą oni również dochodzić z tytułu szkody wynikającej z ujawnienia przez lekarza informacji związanych ze zmarłym pacjentem, roszczeń cywilnoprawnych.

W swoich wypowiedziach Rzecznik Praw Pacjenta powołuje się na następujące akty prawne:
• Ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r., Nr 52, poz. 417)
• Ustawę o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2011 r., Nr 277, poz. 1634)
• Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r., Nr 43, poz. 296)