Spadek można przyjąć bądź odrzucić w postępowaniu przed sądem lub notariuszem. W tym celu spadkobiorca składa specjalne oświadczenie spadkowe, które w wyjątkowych okolicznościach może być również zmienione. Jeżeli spadkobiercy zdecydują się na przeprowadzenie postępowania przed sądem, to muszą pamiętać, że wniosek o stwierdzenie nabycia spadku trzeba złożyć w sądzie spadku, czyli właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Wniosek taki może złożyć każdy ze spadkobierców lub inna osoba, która miałaby w tym interes, np. wierzyciel spadkodawcy, uprawnieni do zachowku, zapisobiorcy lub wierzyciel spadkobiercy.

Postanowienie może być zmienione

Spadkobierca, który przygotował wniosek, będzie występował w sprawie w charakterze wnioskodawcy. Pozostali spadkobiercy będą zaś uczestnikami postępowania. W charakterze uczestników powinny występować zarówno osoby, które wchodzą w rachubę jako spadkobiercy ustawowi, jak i testamentowi. Warto pamiętać, że spadkobiercy sami decydują o tym, kto z nich wystąpi w charakterze wnioskodawcy, a kto jako uczestnik postępowania. Po przeprowadzeniu postępowania sąd wydaje postanowienie, w którym stwierdza, kto i na jakich zasadach – ustawowych lub testamentowych – nabył schedę po zmarłym.
Po uprawomocnieniu się sądowego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może się okazać, że nie wszystkie osoby zostały w nim wymienione lub nawet że osoba uznana za spadkobiercę tak naprawdę nim nie jest. Przykładowo dowiadujemy się, że ktoś z rodziny lub zupełnie obca nam osoba nabyli spadek, a my o tym nie wiedzieliśmy. Do tego typu sytuacji najczęściej dochodzi, gdy osoby uprawnione do dziedziczenia nie wiedzą o naszym istnieniu albo z innych powodów nie zostaliśmy wskazani jako potencjalni spadkobiercy ustawowi lub też istnieje testament, który nie został ujawniony w toku postępowania.
Nieodpowiadające rzeczywistemu stanowi prawnemu postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie oznacza od razu, że zostaliśmy na zawsze pozbawieni możliwości dziedziczenia. Może ono bowiem być zmienione. W tym celu należy złożyć odpowiedni wniosek do sądu spadku. Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Należy jednak pamiętać, że ten, kto był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, może żądać zmiany postanowienia tylko, gdy żądanie opiera na podstawie, której nie mógł powołać w tym postępowaniu. Wniosek taki musi też złożyć przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możność.
W praktyce zdarzają się również takie sytuacje, w których decyzja o przyjęciu spadku po zmarłym krewnym została podjęta zbyt pochopnie i pod wpływem błędu. W takim przypadku spadkobierca może zmienić swoją wcześniejszą decyzję o przyjęciu schedy ze względu na błędną ocenę prawną. Taka sytuacja aprobowana jest również w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przykładowo w postanowieniu z 29 listopada 2012 r. (sygn. akt II CSK 171/12) potwierdził on możliwość wycofania się z przyjęcia spadku, jeśli długi spadkodawcy okazują się wysokie, a przynajmniej ograniczenia odpowiedzialności za nie (skorzystanie z dobrodziejstwa inwentarza).

Dziedziczenie gospodarstw rolnych

Inaczej jeszcze wygląda kwestia dziedziczenia gospodarstw rolnych. O tym bowiem, które przepisy stosuje się do oceny reguł dziedziczenia gospodarstwa, rozstrzyga data śmierci spadkodawcy. Ograniczeń w dysponowaniu nimi takimi majątkami nie ma dopiero od 2001 r. Wcześniej zasady zmieniały się kilka razy. Od 14 lutego 2001 r., a więc wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie P. 4/99 (Dz.U. nr 11, poz. 91 z późn. zm.), zostały zniesione ograniczenia w dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Oznacza to, że spadki otwarte po tej dacie (decyduje dzień śmierci spadkodawcy) niezależnie od tego, czy w ich skład wchodzi, czy też nie wchodzi gospodarstwo rolne, podlegają ogólnym zasadom dziedziczenia ustawowego.
Do spadków otwartych przed datą wejścia w życie orzeczenia TK w przypadku powołania do dziedziczenia na podstawie ustawy nadal zastosowanie będą miały szczególne przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych. Z powodu wielu zmian należy dokładne zapoznać się z przepisami obowiązującymi w chwili śmierci spadkodawcy. Co do zasady pierwszeństwo w ustawowym dziedziczeniu gospodarstwa rolnego mieli spadkobiercy spełniający wymagania określone w kodeksie cywilnym i rozporządzeniu wykonawczym. Aby możliwe było odziedziczenie takiego gospodarstwa, należy zaliczać się do kręgu spadkobierców ustawowych i wykazać przed sądem odpowiednie kwalifikacje. Specjalne zasady dziedziczenia odnosiły się tylko do tych gospodarstw, których powierzchnia przekraczała 1 ha. Ta część masy spadkowej, do której nie wchodziło gospodarstwo rolne, dziedziczona jest na podstawie przepisów ogólnych.

Odpowiedzialność za długi

Warto pamiętać, że z chwilą przyjęcia spadku – czy to wprost, czy też z ograniczeniem odpowiedzialności – do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Jeżeli jednak jeden ze spadkobierców spełnił już takie świadczenie, to może żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów. Co do zasady rozliczeń z tytułu spłaconych długów spadkowych można dokonać w odrębnym procesie. Gdyby zaś zostało wszczęte postępowanie o dział spadku, to warto dokonać rozliczeń już w tym postępowaniu.
Odpowiedzialność solidarna między spadkobiercami za długi zmarłego ustaje dopiero po dokonaniu działu spadku. Wtedy każdy z nich odpowiada proporcjonalnie do wielkości przypadającego na niego udziału zarówno wówczas, gdy dział spadku został dokonany na podstawie umowy o dział, jak i wtedy, gry rozstrzygnął o nim sąd – z chwilą uprawomocnienia się postanowienia działowego. Należy pamiętać, że dział spadku nie polega na podziale długów spadkowych. Potwierdza to orzecznictwo Sądu Najwyższego. Przykładowo w postanowieniu z 20 września 2000 r. Sąd Najwyższy (I CKN 295/2000, LexPolonica nr 348119) wskazał, że przedmiotem działu spadku mogą być wyłącznie aktywa, a podział długów następuje z mocy samego prawa, odpowiednio do podziału aktywów.

WZÓR PISMA

Warszawa, 9 maja 2013 r.

Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy

w Warszawie Wydział Cywilny

Wnioskodawca: Kamil Nowak zam. ul. Basztowa 8, 08-115 Sulejówek

Uczestnicy:

1) Anna Nowak, ul. Basztowa 8, 08-115 Sulejówek

2) Henryka Kowalska, ul. Piękna 6, 09-123 Warszawa

3) Mirosława Koleń, ul. Milcząca 2/4, 02-345 Warszawa

WNIOSEK

o stwierdzenie nabycia spadku

Wnoszę o stwierdzenie, że:

spadek po Janie Nowaku, zmarłym 20 kwietnia 2013 r. w Warszawie, ostatnio stale zamieszkałym w Warszawie przy ul. Pięknej 6, nabyli na podstawie ustawy:

1) żona Anna Nowak w 1/4 części,

2) dzieci:

a) Kamil Nowak,

b) Henryka Kowalska,

c) Mirosława Koleń,

każde z nich po 1/4 części.

Uzasadnienie

Jan Nowak, ostatnio na stałe zamieszkały w Warszawie, zmarł 20 kwietnia 2013 r.

Dowód: odpis skrócony aktu zgonu.

Do kręgu osób powołanych z ustawy do dziedziczenia należą: wnioskodawca, jego rodzeństwo i uczestniczka Anna Nowak, żona spadkodawcy.

Dowód: skrócony odpisy aktu urodzenia wnioskodawcy, akty urodzenia i akty małżeństwa uczestniczki Henryki Kowalskiej i Mirosławy Koleń oraz odpis skrócony aktu małżeństwa uczestniczki Anny Nowak.

Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Nie ma innych spadkobierców. Do spadku nie należy gospodarstwo rolne.

Dowód: zapewnienie wnioskodawcy.

Wniosek zatem jest w pełni uzasadniony.

Kamil Nowak

Załączniki:

1) powołane we wniosku odpisy skróconych aktów stanu cywilnego wnioskodawcy i uczestników,

2) dowód uiszczenia opłaty sądowej w wysokości 50 zł,

3) cztery odpisy wniosku wraz opisami skróconych aktów stanu cywilnego, o których mowa w pkt 1.

PRZYKŁADY

1 NOTARIUSZ POŚWIADCZY TAKŻE PO ŚMIERCI SPADKOBIERCY

Kilka lat temu zmarła spadkodawczyni, która nie zostawiła testamentu. Na podstawie ustawy spadek powinien przypadać mężowi oraz dwójce dzieci. Po roku umarł jednak również wdowiec. Mimo to w takim wypadku nie jest konieczne wszczynanie postępowania przed sądem. Poświadczenie dziedziczenia przez notariusza jest bowiem możliwe także wówczas, gdy jeden ze spadkobierców już nie żyje. Wtedy u rejenta muszą się stawić wszyscy jego spadkobiercy. Zgodnie z przepisami notariusz poświadcza dziedziczenie ustawowe i testamentowe tylko po osobie, która zmarła po 1 lipca 1984 r. Nie może zaś poświadczyć dziedziczenia testamentowego na podstawie testamentu szczególnego (np. ustnego albo sporządzonego przed dowódcą statku morskiego lub samolotu). W dodatku spadkobiercy nie powinni prowadzić sporu co do praw do spadku i wysokości swoich udziałów. Muszą też stawić się wszyscy osobiście na sporządzenie aktu poświadczenia. Dlatego przeprowadzenie procedury u notariusza nie będzie możliwe wówczas, gdy spadkobierca osobiście nie stawi się, a przyśle pełnomocnika albo mieszka za granicą i nie będzie chciał przyjechać do kraju, aby osobiście uczestniczyć w czynnościach w kancelarii notarialnej.

2 SĄD MOŻE ZMIENIĆ PRAWOMOCNE POSTANOWIENIE SPADKOWE

Po zmarłej kobiecie dwie gałęzie rodziny niezależnie od siebie rozpoczęły starania o stwierdzenie nabycia spadku. W efekcie w obiegu prawnym znalazły się dwa różne prawomocne postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Tymczasem przepisy procedury cywilnej o zmianie postanowienia spadkowego nie stanowią same w sobie podstawy do uchylenia kolejnego prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy. Istnienie dwóch lub więcej prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy uzasadnia zaś wznowienie postępowania. Reguła ta znajduje potwierdzenie w mającej moc zasady prawnej uchwale Sądu Najwyższego z 10 lipca 2012 r. (sygn. akt III CZP 81/2011). W ocenie SN jeżeli istnieje kilka prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy, to powstać mogą dwie sytuacje. W pierwszej o wznowienie postępowania, w którym wydane zostało późniejsze postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, występuje uczestnik tego postępowania, a w drugiej – zainteresowany, który w tym postępowaniu nie brał udziału. Gdy wznowienia później zakończonego prawomocnie postępowania zażąda jego uczestnik, uwzględniając skargę o wznowienie, sąd uchyla wydane w tym postępowaniu późniejsze postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i odrzuca wniosek. Jeżeli o wznowienie później zakończonego prawomocnie postępowania występuje zainteresowany, który nie był jego uczestnikiem, powinien wykazać, że późniejsze prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku narusza jego prawa, a do wznowienia stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania z powodu pozbawienia strony możności działania.

Podstawa prawna

Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).