Kiedy można wnieść o wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym

Wyłączenie z mocy prawa

Najpierw przyjrzyjmy się kiedy sędzia jest wyłączony z mocy samego prawa. Będzie to miało miejsce w następujących sytuacjach:

• w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
• w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
• w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
• w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
• w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
• w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.

Uzasadniona wątpliwość co do bezstronności

Zgodnie z art. 49 Kodeksu postępowania cywilnego niezależnie od powyższego stronie postępowania przysługuje wniosek o wyłączenie sędziego jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.

W powyższym przepisie na próżno szukać jakiegoś przykładowego katalogu okoliczności, które mogą wywoływać wątpliwość co do bezstronności sędziego. Z pomocą przychodzi nam jednak orzecznictwo. Sprawdźmy jak sądy podchodziły do tej kwestii.

Stosunki o charakterze emocjonalnym

Podstawą wyłączenia mogą być stosunki o charakterze emocjonalnym (przyjaźń, sympatia, niechęć, nienawiść), lecz także osobiste powiązania gospodarcze, np. powiązania majątkowe, kredytowe (np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 1971 r., I CZ 212/71).

Okoliczność mogąca wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego może istnieć przed wszczęciem postępowania, może powstać w toku postępowania, może mieć źródło poza sądem, a może powstać w sądzie (faworyzowanie lub wyraźna niechęć w stosunku do jednej ze stron).

Wątpliwość co do bezstronności sędziego musi istnieć obiektywnie i poddawać się zewnętrznej weryfikacji oraz ocenie, a nie być tylko subiektywnym przekonaniem określonej osoby (postanowienie SN z dnia 11 stycznia 2012 r., III KK 214/11).

Warto również przytoczyć postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1984 r. (II CZ 117/84), w którym stwierdził on, że podstawę do wyłączenia sędziego może stanowić niechętny stosunek sędziego do strony okazywany w toku postępowania. Z kolei w orzeczeniu z dnia 18 kwietnia 1977 r. (II CZ 32/77) wskazał, że także ostry i subiektywny sposób reakcji sędziego na postawione mu zarzuty stanowi wystarczającą przyczynę do wyłączenia go na jego wniosek.

Kiedy wniosek nie będzie zasadny?

Nie uzasadnia wyłączenia reprezentowana przez sędziego odmienna od poglądu strony ocena prawna (np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 1976 r., II CZ 8/76). Zarzuty dotyczące wydanego w sprawie orzeczenia bądź opierające się na naruszeniu przepisów procesowych w toku postępowania mogą uzasadniać wniesienie środka odwoławczego, a nie wniosku o wyłączenie sędziego (np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r., III AO 5/97).

Okolicznością taką nie będą również same przez się kontakty zawodowe sędziego z adwokatami, ławnikami, prokuratorami itp. (np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 1971 r., I CZ 121/71).

Jak złożyć wniosek?

Powinien on zostać zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy, uprawdopodabniając przyczyny wyłączenia. Ponadto jeżeli wniosek dotyczy większej liczby sędziów, wszyscy oni muszą być oznaczeni przez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny wyłączenia powinny być odniesione do każdego z nich.

Wniosek powinien być zgłoszony przed przystąpieniem do rozprawy, tj. przed złożeniem jakiegokolwiek oświadczenia, a w szczególności przed zgłoszeniem zarzutów formalnych przez podmiot składający wniosek. Późniejsze złożenie wniosku jest dopuszczalne, gdy przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie znana po jej przystąpieniu do rozprawy. Okoliczność ta wymaga uprawdopodobnienia.

Do czasu rozstrzygnięcia wniosku sędzia, którego dotyczy wniosek, może podejmować dalsze czynności. Nie może on jednak wydać jednak w tym czasie orzeczenia lub zarządzenia kończącego postępowanie w sprawie.

Jak to będzie wyglądało po nowelizacji?

Prezydent Andrzej Duda podpisał już obszerną nowelizację Kodeksu postępowania cywilnego. Zmiany obejmą również wniosek o wyłączenie sędziego.

opinia eksperta

Trzeba ze smutkiem przyznać, że obecne brzmienie przepisów spowodowało całkowicie wypaczenie instytucji wyłączenia sędziego. W teorii chodziło przecież o to, by strony miały zagwarantowaną pewność co do bezstronności sędziego. W praktyce jednak, z przepisów o wyłączeniu sędziego zrobiono mało elegancki sposób na przedłużenie postępowania. Strona, której zależało by sprawę ciągnąć jak najdłużej, przychodziła na rozprawę i składała wniosek o wyłączenie sędziego. Ci bardziej obeznani w tego typu technikach podważali bezstronność wszystkich sędziów danego sądu, łącznie z referendarzami, ławnikami itd. Umiejętne złożony i przypilnowany wniosek o wyłączenie sędziego mógł przedłużyć sprawę o pół roku.

Nowe zmiany w prawie mają ukrócić te praktyki. Po nowelizacji niedopuszczalny będzie np. wniosek o wyłączenie sędziego oparty wyłącznie na okolicznościach związanych z rozstrzygnięciem przez sąd o dowodach lub złożony po raz kolejny co do tego samego sędziego z powołaniem tych samych okoliczności. Ukrócono także skorzystanie z niezwykle modnego pomysłu wskazywania na prawdopodobną stronniczość wynikającą z wyrażenia przez sędziego poglądu co do prawa i faktów przy wyjaśnianiu stronom czynności sądu lub nakłanianiu przez ów sąd do ugody. Wszystko to wygląda pięknie od strony teorii, ale przyszłość pokaże, czy jest to rozwiązanie wystarczające. W mojej ocenie, o ile w krótszej perspektywie część osób odbije się od znowelizowanych przepisów, to jednak z czasem, za pośrednictwem internetu rozpowszechni się nowy, skuteczny sposób na złożenie wniosku o wyłączenie sędziego, nawet mimo bardziej rygorystycznych przepisów.