Obrona konieczna w Kodeksie cywilnym

Bezpośredni i bezprawny zamach

Zgodnie z art. 432 Kodeksu cywilnego kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi.

Działanie w obronie koniecznej stanowi więc jedną z okoliczności wyłączających bezprawność, a więc również odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Przepis ten uchyla obowiązek wynagrodzenia szkody bez względu na to, na jakiej zasadzie odpowiada sprawca – czy to na zasadzie winy czy ryzyka.

Kiedy przepis ten będzie miał zastosowanie? Przyjrzyjmy się przesłanką jakie muszą zostać spełnione, aby dane działanie można było uznać za obronę konieczną.

Działanie sprawcy odpiera zamach napastnika, bezpośredni i bezprawny, na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby.

Zgodnie z orzecznictwem przez bezprawny zamach należy rozumieć takie zachowanie człowieka, które jest sprzeczne z szeroko pojętym porządkiem prawnym lub zasadami współżycia społecznego.

Ponadto zamach musi być bezpośredni. Oznacza to, że między nim, a obroną konieczną musi istnieć związek czasowy w tym sensie, iż obrona nie może nastąpić ani przed zamachem, ani po jego ustaniu. Oznacza, że przepis ten nie zwolni od odpowiedzialności sprawcy, który chce zapobiec przyszłym, spodziewanym zagrażającym działaniom określonej osoby.

Działanie sprawcy następuje w obronie koniecznej.

Obrona musi być konieczna w tym znaczeniu, że broniący się musi poprzestać na zastosowaniu tylko takich środków, jakie są niezbędne do odparcia zamachu.

Przy czym należy wskazać, iż kwestia wartości dobra chronionego w kontekście wartości wyrządzonej szkody nie jest istotna. Taki wniosek wynika z jednego z wyroków Sądu Najwyższego, w którym stwierdził on, że nawet jeżeli dobro chronione przez posiadacza przedstawia mniejszą wartość w porównaniu z dobrem zagrożonym zniszczeniem lub uszkodzeniem istnieje możliwość podjęcia działania w obronie koniecznej.

Przekroczenie granic obrony koniecznej

W razie zastosowania środka obrony niewspółmiernie silnego w stosunku do dokonywanego zamachu lub naruszenia granic czasowych obrony dochodzi do przekroczenia obrony koniecznej.

W razie stwierdzenia przekroczenia granic obrony koniecznej, odpowiedzialność za wyrządzoną w ten sposób szkodę opierać się będzie na zasadach ogólnych, niemniej jednak możliwe będzie przyjęcie, że napastnik przyczynił się do powstania szkody (art. 362 k.c.). W konsekwencji zakres odpowiedzialności odpierającego zamach może zostać stosownie ograniczony.

Podstawa prawna
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 1985 r., I CR 152/85.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 maja 1965 r., I CR 5/65.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 1945 r., C.III. 428/45.