Odwołanie darowizny [OPIS, PRZYKŁADY]

Darowizna jest często zawieraną umową, w szczególności pomiędzy najbliższymi członkami rodziny czy konkubentami. Jej przedmiotem mogą być drobne rzeczy, jak również przedmioty o znacznej wartości, czy nawet nieruchomości. Umowa ta jest postrzegana na ogół pozytywnie jako oznaka sympatii czy chęć pomocy bliskiej osobie. Co jednak, gdy obdarowany okaże się niewdzięczny? Czy pogorszenie się sytuacji majątkowej darczyńcy ma wpływ na już wykonaną darowiznę? W jakich sytuacjach można ją odwołać? Odpowiedź na wszystkie te pytania znajdziesz w niniejszym tekście.

Czym jest darowizna?

Na wstępie należy sobie odpowiedzieć czym w ogóle jest owa darowizna? Zgodnie z treścią art. 888 par. 1 Kodeksu cywilnego przez tę umowę darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.

Ponadto w świetle 890 Kodeksu cywilnego oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Wyjątkiem są umowy, które ze względu na przedmiot darowizny wymają szczególnej formy dla oświadczeń stron (np. aktu notarialnego).

Z powyższego wynika, że nawet skromny upominek z okazji imienin, kieszonkowe, czy prezent pod choinkę z formalnego punktu widzenia będą stanowiły darowiznę. Jako, że do przeniesienia ich własności nie potrzebna jest szczególna forma to przez samo ich wręczenie umowa ta staje się ważna.

Zerwane zaręczyny: Czy należy zwrócić pierścionek zaręczynowy?

Przykład: Wnuczek dostał od dziadka w prezencie 100 zł. Nie będzie tutaj konieczne zawarcie umowy darowizny w formie aktu notarialnego, gdyż przeniesienie kwoty pieniężnej nie wymaga żadnej szczególnej formy. Oznacza to, że darowizna stanie się skuteczna z chwilą wręczenia gotówki wnukowi.

Przykład 2: Ojciec chce córce dać jako darowiznę swoje mieszkanie. Będzie konieczne do tego zawarcie umowy w postaci aktu notarialnego, bowiem przeniesienie własności nieruchomości, zgodnie z przepisami, musi nastąpić w takiej formie.

Kto daje i zabiera ten… odwołuje darowiznę

Z uwagi na szczególną więź jaka ogół łączy strony umowy darowizny, jak również jej nieodpłatny charakter ustawodawca przewidział kilka sytuacji, w których możliwe jest jej odwołanie. Będzie można tego dokonać w przypadku rażącej niewdzięczności obdarowanego lub pogorszenia się sytuacji majątkowej darczyńcy.

Odwołanie darowizny niewykonanej

Zgodnie z treścią art. 896 Kodeksu cywilnego darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

W orzecznictwie wskazuje się, że dokonując tej oceny, nie należy kierować się samą wysokością pogorszenia, lecz uwzględnić relację powstałej zmiany do łącznej wartości majątku darczyńcy. Nawet zatem znaczące kwotowo straty w tym majątku nie będą uzasadniały odwołania darowizny, jeżeli nie zachodzi ryzyko uszczerbku w utrzymaniu darczyńcy lub zagrożenie dla wykonania ciążących na nim zobowiązań alimentacyjnych.

Przykład: Ojciec X zawarł z córką Y umowę darowizny, której przedmiotem była kwota w wysokości 50 000 zł. Jeszcze przed przekazaniem owych środków X skradziono samochód o wartości 40 000 zł. Mimo tej straty zachował płynność finansową i był w stanie opłacać swoje bieżące zobowiązania. Powyższa sytuacja nie będzie zatem uzasadniała odwołania darowizny, bowiem nie została spełniona przesłanka uszczerbku dla własnego utrzymania X.

Przyczyny, dla których zmiana miała miejsce, są bez znaczenia – mogą być to okoliczności od darczyńcy niezależne (np. klęski żywiołowe, załamanie rynku, na którym darczyńca działa), ale również względy ściśle związane z jego osobą i będące następstwem jego zamierzeń (nagła choroba, konieczność wydatkowania znacznych środków na inny cel).
Uprawnienie do odwołania darowizny nie powstaje zaś, jeżeli zmiana jest wynikiem winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa.

Przykład: Ojciec X zawarł z córką Y umowę darowizny, której przedmiotem była kwota 50 000 zł. Przed przekazaniem owych środków X poszedł do kasyna, gdzie w lekkomyślny sposób przegrał całe swoje pozostałe oszczędności. Sytuacja ta nie powinna uzasadniać odwołania darowizny, bowiem do pogorszenia się sytuacji majątkowej darczyńcy doszło w wyniku rażącego niedbalstwa.

Przykład 2: Ojciec X zawarł z córką Y umowę darowizny, której przedmiotem była kwota 50 000 zł. Przed przekazaniem owych środków X w sposób umyślny uszkodził samochód sąsiada. Na jego naprawę musiał przeznaczyć wszystkie swoje oszczędności. Również ta sytuacja nie będzie uzasadniała odwołania darowizny, bowiem do zmiany majątkowej darczyńcy doszło z jego winy umyślnej.

Warto zaznaczyć natomiast, że nie ma żadnego znaczenia dla dopuszczalności odwołania darowizny zmiana sytuacji majątkowej obdarowanego. Jeżeli nawet darczyńca, zawierając umowę darowizny, kierował się ciężką sytuacją majątkową obdarowanego, a przed wykonaniem darowizny obdarowany wzbogacił się w sposób nagły, to okoliczność ta nie będzie uzasadniać odwołania darowizny i stanowić podstawy do odmowy jej wykonania.

Odwołanie darowizny już wykonanej

O ile do odwołania darowizny niewykonanej może dojść w bardzo krótkim okresie – tj. między zawarciem a niewykonaniem umowy – o tyle darowizna wykonana może zostać odwołana wiele miesięcy, a nawet lat po zawarciu umowy.

Przesłanką uzasadniającą takie działanie darczyńcy jest rażąca niewdzięczność jakiej dopuścił się obdarowany wobec niego.

W orzecznictwie wskazuje się, że ustalenie owej niewdzięczności po stronie obdarowanego wymaga analizy motywów określonych zachowań wobec darczyńcy, m.in. ustalenia, czy nie były one powodowane lub wręcz prowokowane przez darczyńcę. Zachowaniu obdarowanego względem darczyńcy nie można przypisać cech rażącej niewdzięczności, jeśli źródłem konfliktów i awantur między stronami były nie tylko naganne zachowania obdarowanego i jego najbliższej rodziny, ale również działanie darczyńcy. Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują również z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające, w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne.

Jakie zachowania mogą zaś zostać określone jako rażąco niewdzięczne? Muszą się one cechować przede wszystkim znacznym nasileniem złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy, czy szkody majątkowej. Powinno się również brać pod uwagę zwyczaje jakie panują w danym środowisku. Wśród przykładów czynów świadczących o rażącej niewdzięczności obdarowanego wymienia się w szczególności odmówienie pomocy w chorobie, odmowę pomocy osobom starszym, naruszenie czci, naruszenie nietykalności cielesnej, rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy, pobicie czy ciężkie znieważenia.

Stwierdzenie nabycia spadku: Opłaty, opis postępowania, wzór wniosku [2021]

Ważne: Odwołanie darowizny następuje w formie pisemnego oświadczenia darczyńcy, które wywołuje skutki prawne z chwilą jego doręczenia obdarowanemu. Jest ono wymagane dla celów dowodowych. Nie zachowanie tej formy nie powoduje zatem nieskuteczności odwołania darowizny.

Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Oznacza to m.in., że od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu. Co to oznacza w praktyce? Darczyńca od momentu otrzymania oświadczenia o odwołaniu darowizny powinien brać pod uwagę konieczność jej oddania darczyńcy. Powinno to nastąpić w naturze (zwrot tego co otrzymał) lub w przypadku jej utraty – poprzez zapłatę ceny wartości.

Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).
Orzecznictwo:
Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 21 lutego 2013, I ACa 61/13.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 21 czerwca 2018, I ACa 1495/17.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 grudnia 2018, V ACa 1421/17.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 13 grudnia 2018, I ACa 157/18.