Prowadzenie postępowania cywilnego jest bowiem możliwe nawet wtedy, gdy miejsce pobytu strony lub uczestnika postępowania nie jest znane. Także i w takich sytuacjach osoba zainteresowana ma więc możliwość dochodzenia swoich praw lub ich obrony. Prowadzenie postępowania pod nieobecność jednej ze stron wymaga jednak jednocześnie zapewnienia możliwości ochrony interesów i praw takiej osoby. Obie strony procesu cywilnego korzystają przecież z konstytucyjnego prawa do sądu.
Realizacja tego prawa polega na ustanowieniu kuratora dla osoby, której miejscu pobytu nie jest znane, a jednocześnie ma być doręczony tej osobie pozew lub inne pismo procesowe wywołujące potrzebę obrony jej praw.
Miejsce pobytu osoby ogólnie nieznane
Sąd może ustanowić kuratora, gdy miejsce pobytu strony nie jest znane. Miejscem pobytu jest jakiekolwiek miejsce, w którym dana osoba przebywa, choćby w sposób krótkotrwały, i w którym możliwe jest dokonanie jej doręczenia. Sytuacja, w której miejsce pobytu danej osoby nie znane tylko żądającemu ustanowienia kuratora, nie jest wystarczająca do jego ustanowienia. Konieczne jest, by miejsce pobytu danej osoby nie było znane ogólnie, a przynajmniej kręgowi osób, które zazwyczaj o pobycie tej osoby są poinformowane. Takimi osobami mogą być krewni, powinowaci, znajomi, pracodawca. Czym innym jest sytuacja, w której brak wiedzy o miejscu pobytu strony jest konsekwencją zmiany przez nią zamieszkania w trakcie postępowania i niezawiadomienia o tym sądu. O ile sąd udzielił stronie przy pierwszym doręczeniu stosownego pouczenia, pismo pozostawia się w takich okolicznościach w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia. Sąd powinien jednak ustanowić kuratora, gdy pouczenia (o skutkach niezawiadomienia o zmianie miejsca zamieszkania) zabrakło. Kurator nie zostanie ustanowiony w razie chwilowego wyjazdu strony na urlop, w sprawach służbowych (por. postanowienie SN z 16.02.2001 r., I CKN 1301/00), czy też, gdy miejsce pobytu strony nie jest znane z uwagi na jej śmierć (por. postanowienie SN 05.12.2014 r., III CSK 332/13). Kurator może być ustanowiony dla osoby nieznanej z miejsca pobytu, ale tylko takiej, której tożsamość jest ustalona.
Kiedy potrzebny jest wniosek?
W procesie zasadą jest ustanawianie kuratora na wniosek, w postępowaniu nieprocesowym zaś – z urzędu. Przed wszczęciem postępowania wniosek o ustanowienie kuratora może złożyć powód. W toku postępowania ze stosownym wnioskiem może wystąpić każda osoba zainteresowana. Osobą zainteresowaną jest strona przeciwna, ale też współuczestnik sporu, czy interwenient uboczny. Wniosek musi zawierać uprawdopodobnienie, że miejsce pobytu strony nie jest znane. Wymóg uprawdopodobnienia oznacza, że nie muszą być zachowane szczegółowe przepisy o postępowaniu dowodowym. Wnioskodawca musi wykazać, że podjął stosowne starania mające na celu ustalenie miejsca pobytu przeciwnika oraz że aktualne miejsce jego pobytu nie jest obiektywnie możliwe do ustalenia również na podstawie innych osób, które posiadają lub mogą posiadać kontakt z osobą objętą wnioskiem (por. postanowienie SA w Szczecinie z 06.02.2014 r., I ACz 1598/13). Nie spełnia wymogu uprawdopodobnienia ograniczenie się do samego twierdzenia strony, że nie zna aktualnego miejsca zamieszkania (pobytu) strony przeciwnej.
W sprawach o roszczenia alimentacyjne, o ustalenie pochodzenia dziecka i związane z tym roszczenia, przewodniczący przeprowadzi stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego. Dochodzenie może być przeprowadzone w dowolnej formie.
Nie każde pismo uzasadnia potrzebę ustanowienia kuratora
Kurator dla strony, której miejsce pobytu nie jest znane, może być ustanowiony tylko wtedy, gdy stronie tej ma być doręczony pozew (także pozew wzajemny) lub inne pismo procesowe wywołujące potrzebę obrony jej praw. W postępowaniu nieprocesowym odpowiednikiem pozwu jest wniosek o wszczęcie postępowania. Innym pismem procesowym (wywołującym potrzebę obrony praw) może być inne pismo wszczynające postępowanie, np. skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego lub pismo składane w toku postępowania w sytuacji, gdy uzasadnione jest rozważenie podjęcia przez stronę odpowiednich czynności procesowych w celu obrony praw. Ustanowienie kuratora nie jest dopuszczalne w postępowaniu pojednawczym – tu celem postępowania jest zawarcie ugody, do czego kurator nie jest uprawniony. Także przyjęcie przez kuratora oświadczenia o odstąpieniu od umowy, którego istotą jest rozwiązanie stosunku prawnego, przekracza zakres ochrony praw osoby reprezentowanej i jest niedopuszczalne (por. wyrok SA w Szczecinie z 18.06.2015 r., I ACa 236/14).
Kurator nie tylko odbiera pisma
Choć kurator dla strony, której miejsce pobytu nie jest znane, popularnie nazywany jest „kuratorem do doręczeń”, to jego rola jest większa. Kurator jest przedstawicielem ustawowym dla osoby zastępowanej. Jest uprawniony i zobowiązany do podejmowania wszelkich czynności procesowych związanych z daną sprawą, zmierzających do obrony praw tej osoby (por. wyrok SN z 12.12.2017 r., I UK 262/17). Powinien zajmować stanowisko co do żądań przeciwnika, składać wnioski i oświadczenia, uczestniczyć w rozprawach, podczas których przeprowadzane są dowody i roztrząsane ich wyniki, wnosić w razie potrzeby środki odwoławcze (por. postanowienie SN z 14.04.2016 r., IV CSK 412/15).
Choć kodeks postępowania cywilnego nie określa wymagań, jakie powinna spełniać osoba, aby mogła być ustanowiona kuratorem, to powinna to być w szczególności osoba, która posiada wykształcenie prawnicze, tj. adwokat, radca prawny, asystent sędziego. W praktyce często kuratorami ustanawiani są pracownicy sądu.
Ogłoszenie
O fakcie ustanowienia kuratora przewodniczący ogłasza publicznie w budynku sądowym i lokalu wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Jeśli uzna to za potrzebne, a sprawa jest większej wagi, o ustanowieniu kuratora przewodniczący ogłosi także w prasie. Prawidłowe dokonanie ogłoszeń o ustanowieniu kuratora jest warunkiem ważności ustanowienia kuratora (por. wyrok SA w Warszawie z 30.05.2017 r., I ACa 388/16). W sytuacji, gdy strona wprawdzie uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony, której ma być dokonane doręczenie, nie jest znane, ale przedmiotem doręczenia jest pismo, które nie jest pozwem i nie wywołuje potrzeby podjęcia obrony praw tej strony (np. orzeczenie sądu, które nie podlega zaskarżeniu), nie jest wymagane ustanowienie kuratora. Pismo doręcza się tej stronie przez wywieszenie w budynku sądowym.
Kurator a nieważność postępowania
Od sądu należy oczekiwać dokładnego zweryfikowania potrzeby ustanowienia kuratora. Zarówno bowiem ustanowienie kuratora mimo nienależytego uprawdopodobnienia braku znajomości miejsca pobytu strony (por. wyrok SA w Krakowie z 01.12.2017 r., I ACa 1139/17), jak i rozpoznanie sprawy bez ustanowienia (mimo wniosku powoda oraz istnienia ku temu ustawowych przesłanek) kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego (por. wyrok SA w Białymstoku z 21.08.2015 r., I ACa 343/15), powoduje pozbawienie strony możliwości obrony swoich praw, co jest przyczyną nieważności postępowania.