Uznanie ojcostwa – gdzie, kiedy i jak to zrobić?

Domniemania tego oczywiście nie stosuje się również, gdy dziecko urodziło się przed zawarciem małżeństwa. Urodzenie dziecka wprawdzie przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, ale już po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa rodzi domniemanie, że dziecko pochodzi od drugiego małżeństwa. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji (in vitro), na którą wyraził zgodę pierwszy mąż matki. Jeśli żadne z wymienionych domniemań nie zachodzi, albo zostały obalone, ustalenie ojcostwa może nastąpić przez uznanie ojcostwa albo na mocy orzeczenia sądu.

Uznanie przed kierownikiem USC

Podstawową formą, ale nie jedyną, jest uznanie ojcostwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Konieczne jest złożenie dwóch oświadczeń: mężczyzny, który uznaje w ten sposób swoje ojcostwo, oraz matki dziecka, która potwierdza, że oświadczenie mężczyzny jest zgodne z prawdą. Kierownik urzędu stanu cywilnego dokumentuje te oświadczenia w formie protokołu, który podpisuje on oraz rodzice dziecka.

Przez złożenie oświadczenia mężczyzna przyznaje, że jest ojcem danego dziecka, a dokładniej, że dziecko biologicznie od niego pochodzi. Mężczyzna jest więc przekonany o swoim ojcostwie. Oświadczenie mężczyzny nie jest jeszcze wystarczające. Potrzebne jest jeszcze potwierdzenie ojcostwa tego mężczyzny przez matkę dziecka. Matka dziecka może złożyć swoje oświadczenie jednocześnie z oświadczeniem uznającego mężczyzny, albo później, jednak w ciągu 3 miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny. Jeśli matka złoży oświadczenie po upływie tego terminu, wówczas oświadczenie takie nie wywoła skutków prawnych uznania ojcostwa. Nie wyklucza to jednak dopuszczalności ponownego złożenia przez mężczyznę oświadczenia o uznaniu dziecka i oczekiwania, że tym razem matka dziecka złoży w terminie stosowne oświadczenie.

Może się zdarzyć, że matka z różnych względów odmawia złożenia oświadczenia potwierdzającego ojcostwo mężczyzny. W takiej sytuacji do uznania nie dojdzie. Pozostaje wówczas dochodzenie ustalenia ojcostwa na drodze postępowania sądowego.

Odmowa przyjęcia oświadczeń

Kierownik urzędu stanu cywilnego odmówi przyjęcia oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa, jeżeli uznanie jest niedopuszczalne albo gdy powziął wątpliwość co do pochodzenia dziecka. Niedopuszczalne byłoby oświadczenie o uznaniu złożone przez osobę, która nie ukończyła 16 lat. Podobny skutek odniesie złożenie oświadczenia przez osobę, co do której istnieją podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Odmowa przyjęcia oświadczeń nie niweczy definitywnie zamiarów zainteresowanych. W takiej sytuacji jednak uznanie ojcostwa może nastąpić wyłącznie przed sądem opiekuńczym. Wniosek należy złożyć w sądzie właściwym ze względu na siedzibę urzędu stanu cywilnego, którego kierownik odmówił przyjęcia tych oświadczeń.

Przed sądem albo przed konsulem

Uznanie ojcostwa może nastąpić nie tylko przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Alternatywny sposób uznania ojcostwa stanowi uznanie przed sądem opiekuńczym.

Ustawodawca nie wskazuje kryterium wyboru sposobu uznania, który należy zasadniczo do uprawnionego mężczyzny. Sądowe uznanie ojcostwa odbywa się w trybie postępowania nieprocesowego. Od wniosku nie pobiera się opłat. Sąd przyjmuje oświadczenie od mężczyzny, który uznaje swoje ojcostwo oraz od matki dziecka. W razie nieobecności matki przy złożeniu oświadczenia przez mężczyznę, sąd zawiadamia ją o tym i wzywa do złożenia oświadczenia o potwierdzeniu ojcostwa. W razie odebrania stosownych oświadczeń, sąd przesyła odpis protokołu uznania ojcostwa do urzędu stanu cywilnego właściwego dla sporządzenia aktu urodzenia dziecka.

Obywatele polscy przebywający za granicą mogą dokonać czynności związanych z uznaniem ojcostwa przed polskim konsulem. Konsul odmówi przyjęcia oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa z przyczyn, z jakich odmówić może kierownik urzędu stanu cywilnego. Jeśli jednak nie wystąpiły przeszkody i konsul przyjął oświadczenia konieczne do uznania ojcostwa, postępuje dalej podobnie jak sąd w przypadku uznania sądowego.

Sytuacje nadzwyczajne

W pewnych sytuacjach oświadczenia konieczne do uznania ojcostwa mogą być złożone przed innymi podmiotami. Niebezpieczeństwo grożące bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny chcącego uznać swe ojcostwo uzasadnia złożenie oświadczeń do protokołu spisanego przez notariusza albo wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy. Zagrożenie życia dziecka nie uzasadnia zastosowania tego szczególnego trybu. Chodzi wyłącznie o niebezpieczeństwo grożące życiu matki dziecka lub mężczyzny, nie zaś innych podmiotów. Przyczyną zagrożenia może być stan zdrowia, sytuacje nadzwyczajne, takie jak nagły wypadek czy klęski żywiołowe. Organ uprawniony w takich wyjątkowych sytuacjach do przyjęcia oświadczenia dokonuje oceny, czy faktycznie zachodzi nadzwyczajna przesłanka. W razie wątpliwości co do ziszczenia się przesłanki, które jednak nie jest niewątpliwie wyłączone, organ nie powinien odmówić przyjęcia oświadczenia o uznaniu ojcostwa.

Kiedy można uznać ojcostwo?

Uznanie ojcostwa może nastąpić po urodzeniu się dziecka, przy sporządzeniu aktu urodzenia. Można uznać ojcostwo dziecka poczętego, co pozwala na uniknięcie późniejszych wątpliwości co do pochodzenia dziecka. W końcu też ustawodawca dopuszcza uznanie ojcostwa w przypadku zapłodnienia in vitro. W takich okolicznościach oświadczenia niezbędne do uznania ojcostwa są skuteczne, jeżeli dziecko urodziło się w następstwie procedury in vitro w ciągu 2 lat od dnia złożenia oświadczenia przez mężczyznę. Mężczyzna ten będzie ojcem dziecka, nawet jeśli dziecko urodziło się po zawarciu przez matkę dziecka małżeństwa z innym mężczyzną.

Do uznania ojcostwa może dojść nawet po śmierci dziecka, w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym mężczyzna składający oświadczenie o uznaniu dowiedział się o śmierci dziecka. Nie mają przy tym znaczenia motywy, którymi kieruje się mężczyzna. Uznanie ojcostwa dziecka zmarłego jest dopuszczalne nawet wówczas, gdy uznający kieruje się wyłącznie motywami majątkowymi. Końcowym momentem, w którym można uznać ojcostwo jest osiągnięcie przez dziecko pełnoletności albo – w przypadku uznania po śmierci dziecka – dzień, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność.

Skutki uznania ojcostwa

W następstwie uznania ojcostwa powstaje stosunek prawno-rodzinny pomiędzy dzieckiem i ojcem oraz ich krewnymi. Stosunek ten powstaje z mocą wsteczną. W przypadku dziecka poczętego (nasciturus) stosunek taki powstaje pod warunkiem, że dziecko urodzi się żywe. Pomiędzy ojcem i dzieckiem powstaje stosunek alimentacyjny, a także prawo dziedziczenia.

Czy uznanie można cofnąć?

Uznanie ojcostwa dziecka nie jest nieodwracalne. Nierzadkie są przecież przypadki uznania ojcostwa przez mężczyznę działającego pod wpływem błędu wywołanego przez matkę dziecka. Co zrobić, gdy mężczyzna okazuje się nie być jednak biologicznym ojcem dziecka? Powinien wystąpić z powództwem o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa. Celem przepisów regulujących tę instytucję jest doprowadzenie do zgodności pomiędzy ojcostwem prawnym a ojcostwem faktycznym. Prawo do wytoczenia powództwo przysługuje także mężczyźnie, który uznał ojcostwo, wiedząc, że nie jest biologicznym ojcem dziecka (por. wyrok SN z 19.04.2012 r., IV CSK 459/11).

Mężczyzna, który uznał swoje ojcostwo, powinien wytoczyć powództwo w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko jednak od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Powództwo o ustalenie bezskuteczności ojcostwa należy wytoczyć przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje – przeciwko dziecku. Jedyną przesłanką jego żądania jest brak pokrewieństwa między nim a dzieckiem, co powinien udowodnić. Najpewniejszym dowodem jest badanie DNA, choć nie można wykluczyć innych środków dowodowych.

Podstawa prawna:
Art. 62, 72-78 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 682 z późn. zm.)