Choroba psychiczna może być podstawą do ubezwłasnowolnienia osoby dotkniętej taką chorobą. Nie jest przy tym podstawą, która sama przez się, przez samo pojawienie się choroby, powoduje ubezwłasnowolnienie. Ubezwłasnowolnić można dopiero wtedy, gdy choroba psychiczna, czy upośledzenie, wpływa na niemożność lub ograniczenie kierowania przez osobę chorą swoim postępowaniem, po osiągnięciu określonego wieku.

Orzeczenie w sprawie o ubezwłasnowolnienie zależy od rodzaju i stopnia nasilenia choroby oraz od indywidualnych objawów występujących u danej osoby (por. postanowienie SN z 19.08.1971 r., I CR 297/71). Ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w interesie i dla dobra osoby, której wniosek dotyczy, w celu zapewnienia jej pomocy w prowadzeniu swych spraw lub uzupełnienia braku możności kierowania swoim postępowaniem (por. postanowienie SN z 11.08.1971 r., II CR 295/71). Chodzi o ochronę interesów osobistych lub majątkowych osoby fizycznej, ale też interesów jej otoczenia.

Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe

Ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone zarówno w stosunku do osoby pełnoletniej, jak i niemającej ukończonych lat osiemnastu, ale mającej ukończone lat trzynaście. Ubezwłasnowolnić częściowo można z kolei wyłącznie osobę pełnoletnią. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia nie wchodzi w ogóle w grę w stosunku do osoby, która nie ukończyła trzynastu lat, gdyż osoba taka nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych.

Ubezwłasnowolnienie. Jak przebiega procedura?
Ubezwłasnowolnienie. Jak przebiega procedura?

Zobacz również

Podstawową przesłanką orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego jest choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania. By sąd orzekł o ubezwłasnowolnieniu całkowitym, osoba dotknięta chorobą musi być ponadto niezdolna do kierowania swoim postępowaniem, natomiast o częściowym – musi zachodzić potrzeba pomocy do prowadzenia spraw osoby, której stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego.

Postępowanie wnioskowe

Postępowanie w sprawie o ubezwłasnowolnienie może toczyć się wyłącznie na wniosek. Krąg osób, które mogą wystąpić z takim wnioskiem, został ściśle określony. To: małżonek osoby, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy lub krewni w linii prostej. Ci ostatni mają prawo wystąpić z wnioskiem tylko o tyle, o ile osoba, której wniosek dotyczy nie ma przedstawiciela ustawowego. O ile sporna może wydawać się możliwość wystąpienia z wnioskiem przez osobę, której on dotyczy, o tyle przepisy nie wykluczają takiej możliwości (por. postanowienie SA w Łodzi z 25.03.2014 r., I ACa 985/13). W przypadku, gdy wnioskodawca jest małoletni, a wniosek dotyczy jednego z jego rodziców, musi działać za pośrednictwem kuratora, ustanowionego przez sąd opiekuńczy. Uczestnikami postępowania są: osoba, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy, jej przedstawiciel ustawowy, małżonek oraz prokurator.

Sądem rzeczowo właściwym jest sąd okręgowy, zaś właściwym miejscowo – sąd miejsca zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca pobytu.

Wysłuchanie

Po złożeniu przez uprawnioną osobę wniosku o ubezwłasnowolnienie, sąd ma obowiązek wysłuchania tej osoby, w celu umożliwienia jej złożenia ustnych wyjaśnień w sprawie. Sąd ma wówczas również możliwość zorientowania się w stanie psychicznym tej osoby. Wysłuchanie odbywa się na rozprawie, w obecności biegłego lekarza psychiatry lub neurologa (w zależności od stanu zdrowia), a także psychologa. Jeśli osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie nie stawi się na posiedzenie (wyznaczone w celu wysłuchania), sąd może zarządzić jej przymusowe sprowadzenie. Obowiązek wysłuchania, w obecności lekarza wspomnianej specjalizacji i psychologa jest wymagany wyłącznie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (por. postanowienie SN z 16.04.2010 r., IV CSK 470/09).

Pracownik ma depresję. Czy pracodawca może go wysłać do lekarza?
Pracownik ma depresję. Czy pracodawca może go wysłać do lekarza?

Zobacz również

Doradca tymczasowy

Na czas trwania postępowania sąd, działając z urzędu lub na wniosek uczestnika, może ustanowić doradcę tymczasowego dla osoby, której dotyczy wniosek, pod warunkiem jednak, że jest to osoba pełnoletnia. Osobę tę należy także wówczas wysłuchać i wyznaczyć do sprawowania wspomnianej funkcji przede wszystkim małżonka, krewnego lub inną osobę bliską. Z uwagi na dobro osoby, której wniosek dotyczy, sąd może jednak ustanowić doradcą tymczasowym inną osobę. Ustanowienie doradcy tymczasowego jest równoznaczne z ograniczeniem zdolności do czynności prawnych osoby, której dotyczy wniosek. W razie ustania potrzeby dalszej ochrony sąd może odwołać doradcę tymczasowego.

Świadectwo lekarskie uprawdopodobnia chorobę

Instytucja ubezwłasnowolnienia służy ochronie interesów osoby, której dotyczy. Przepisy chronią jednak tę osobę (której dotyczy wniosek) już na wcześniejszym etapie, zapobiegając przedwczesnemu wszczynaniu postępowania o ubezwłasnowolnienie. O ile obowiązek wysłuchania dotyczy wniosku niezależnie od jego podstaw, o tyle w przypadku wniosku o ubezwłasnowolnienie z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego przepisy nakładają na sąd dalsze obowiązki. Jeszcze przed doręczeniem wniosku osobie, której dotyczy, sąd zażąda od wnioskodawcy przedstawienia świadectwa lekarskiego o stanie psychicznym, wydanego przez lekarza psychiatrę lub o stopniu niepełnosprawności umysłowej wydanego przez psychologa, pod rygorem odrzucenia wniosku. Co istotne, świadectwo musi zostać przedstawione przez lekarza specjalisty wymienionego powyżej, nie zaś jakiejkolwiek specjalności. Musi być ponadto na potrzeby tego właśnie postępowania. Świadectwa lekarskie lub opinie psychiatryczne wydane w ramach innych postępowań nie mogą bowiem zastępować dowodu z badań przez lekarzy psychiatrów osoby, która ma być ubezwłasnowolniona (por. postanowienie SA w Katowicach z 20.11.2001 r., I ACa 753/01). Sąd odrzuci wniosek, jeśli fakt istnienia choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego nie zostanie uprawdopodobniony.

Badanie

Niezależnie od obowiązku przedstawienia przez wnioskodawcę świadectwa lekarskiego (o ile sąd go do tego wezwie), osoba, której dotyczy wniosek, musi zostać – w toku postępowania – zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także przez psychologa. Treść sporządzonej przez nich opinii powinna zawierać ocenę stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego badanej osoby. Badanie ma także umożliwić poznanie zakresu spraw wymagających decyzji osoby, której dotyczy wniosek (por. postanowienie SN z 20.11.1973 r., I CR 646/73). Treść opinii ma zasadnicze znaczenie dla wyniku postępowania. Negatywna opinia biegłego lekarza psychiatry stwierdzająca, że badany nie jest chory psychicznie, ani nie cierpi na niedorozwój umysłowy ma rozstrzygające znaczenie w tym sensie, że sąd nie może wbrew takiej opinii orzec ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego. W razie wątpliwości co do poczytalności uczestnika, pojawiających się w świetle pozostałego materiału dowodowego, sąd może jedynie zażądać opinii innego biegłego lekarza psychiatry (por. postanowienie SN z 21.01.1971 r.,, II CR 655/70).

Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe. Poradnik
Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe. Poradnik

Zobacz również

Obserwacja w zakładzie leczniczym

Wątpliwości co do poczytalności osoby, której dotyczy wniosek, jej stanu psychicznego, mogą ponadto skłonić sąd do zarządzenia oddania jej pod obserwację w zakładzie leczniczym. Może to być klinika psychiatryczna, szpital psychiatryczny albo oddział psychiatryczny w szpitalu ogólnym. Postanowienie w tym zakresie musi być poprzedzone wydaniem opinii dwóch biegłych lekarzy i wysłuchaniem uczestników postępowania. Czas trwania obserwacji, jednak nie dłuższy niż 6 tygodni, oznacza sąd. W wyjątkowych wypadkach termin obserwacji może zostać przedłużony, maksymalnie do 3 miesięcy.

Orzeczenie poprzedzone wszechstronnym postępowaniem dowodowym

Ukierunkowanie całego postępowania w sprawach o ubezwłasnowolnienie na ochronę interesu osoby, której dotyczy wniosek, znajduje wyraz także w wymogu dokonywania wszechstronnych ustaleń, wśród których opinie biegłych lekarzy i psychologów są tylko jednym z elementów. Postępowanie dowodowe powinno ustalić stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową. Sąd bierze pod uwagę rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania potrzeb życiowych. Dopiero po tak wszechstronnej analizie materiału dowodowego i przeprowadzeniu rozprawy, sąd orzeka o ubezwłasnowolnieniu. Orzeczenie powinno określać po pierwsze, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy częściowe, a po drugie – z jakiego powodu zostało orzeczone.

Ustanie przyczyn ubezwłasnowolnienia

Ochrona interesów osoby, której dotyczył wniosek, a następnie ubezwłasnowolnionej, przejawia się po raz kolejny w treści przepisów regulujących możliwość zmiany lub uchylenia orzeczenia. W razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, w razie zaś pogorszenia – częściowe na całkowite. Z kolei ustanie przyczyn, dla których sąd orzekł ubezwłasnowolnienie, uzasadnia jego uchylenie. W sprawie o uchylenie ubezwłasnowolnienia – inaczej niż w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie – zarządzenie obserwacji ubezwłasnowolnionego w zakładzie leczniczym możliwe jest wyłącznie za jego zgodą (por. postanowienie SA w Katowicach z 08.03.2001 r., I ACa 1233/00).

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 459 z późn. zm.) – art. 13 § 1, art. 16 § 1;

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 1822 z późn. zm.) – art. 544 - 560