Osoba, która otrzymała przysporzenie, zobowiązana jest do wdzięczności wobec darczyńcy. Nakaz ten obejmuje ochrona? także bliskich, z którymi jest emocjonalnie związany - uznał Sąd Najwyższy.
TEZA
Zachowanie wymierzone w osobę najbliższą darczyńcy, obiektywnie naganne i z racji swojego charakteru w sposób oczywisty uderzające w jego dobra i emocje, może stanowić podstawę do odwołania darowizny.
STAN FAKTYCZNY
Kobieta J.S. umową darowizny darowała córce i zięciowi do wspólności majątkowej małżeńskiej udział w prawie wieczystego użytkowania nieruchomości wraz z udziałem we własności znajdujących się na tej działce zabudowań. Prawo użytkowania wieczystego zostało w 1998 r. przekształcone w prawo własności. Do 1991 r. małżonkowie wybudowali na tej nieruchomości dom, w którym zamieszkali z córkami. W drugim budynku na tej działce mieszkała J. S.
Od 2000 r. zięć zaczął nadużywać alkoholu, stał się agresywny. Jego postępowanie w stosunku do żony i córek zakwalifikowane zostało przez sąd karny jako znęcanie. Mężczyzna przestał pomagać J.S. i zwracał się do niej w ordynarny sposób. Kulminacją negatywnych zachowań było przywłaszczenie przez zięcia pieniędzy zgromadzonych na wspólnym koncie bankowym jego i jego żony w kwocie 225 tys. zł oraz ugodzenie żony nożem. Kobieta (J.S.) wniosła o zobowiązanie zięcia do złożenia oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu na nią udziału we własności nieruchomości w związku z odwołaniem darowizny udziału z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego.
Sąd rejonowy zobo-wiązał pozwanego do wydania J.S. nieruchomości. Wyrok został utrzymany mimo sprzeciwu zięcia, ale mężczyzna wniósł apelację. Sąd okręgowy uchylił wyrok zaoczny i oddalił powództwo.
Stanął na stanowisku, że zgodnie z art. 898 par. 1 kodeksu cywilnego rażącą niewdzięczność stanowić może tylko takie zachowanie obdarowanego, które jest skierowane przeciwko darczyńcy. J.S. wniosła skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Najwyższy uchylił wyrok w części i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Wyjaśnił, że użyta w art. 898 par. 1 k.c. klauzula generalna „rażącej niewdzięczności obdarowanego względem darczyńcy” opiera się na ukształtowanej od wieków, akceptowanej w nauce i uznawanej w orzecznictwie zasadzie, że wprawdzie darowizna jest umową nieodpłatną, jednak okazana przez darczyńcę hojność nakłada na obdarowanego obowiązki natury etycznej.
Darczyńca ma prawo oczekiwać od osoby obdarowanej wdzięczności. Wdzięczność zaś oznacza nakaz postępowania względem darczyńcy w sposób nacechowany życzliwością i dbałością o jego dobrostan.
Etyczny nakaz wdzięczności wobec darczyńcy pośrednio obejmuje więc także ochroną osoby mu bliskie, z którymi jest emocjonalnie związany i których krzywda sprawiłaby mu ból. Niewdzięczność oznacza postępowanie nie liczące się z odczuciami, potrzebami i dobrem darczyńcy, które może mu przyczynić negatywnych odczuć i obiektywnych szkód.
Sankcjonowany prawnie poziom niewdzięczności, czyli niewdzięczność rażącą, uprawniającą do odwołania wcześniejszego rozporządzenia majątkowego, rozumieć należy w powiązaniu z etycznym charakterem obowiązku wdzięczności jako podejmowanie nacechowanych złą wolą i nieznajdujących usprawiedliwienia w okoli-cznościach działań, które w sposób oczywisty muszą być boleśnie odczute przez darczyńcę. Rażąca niewdzięczność może więc również przejawiać się w działaniu wymierzonym przeciwko osobom, z którymi darczyńca jest związany.
Nie muszą to jednak być, jak uznał sąd II instancji, zachowania, w których osoba bliska darczyńcy jest wykorzystana przedmiotowo, jako cel pośredni, którego krzywda ma przysporzyć cierpień darczyńcy i to stanowi zamiar obdarowanego.
Rażącą niewdzięczność może stanowić także zachowanie wymierzone w osobę najbliższą darczyńcy, niepodjęte wprawdzie z myślą o samym darczyńcy, lecz obiektywnie naganne i z racji swojego charakteru w sposób oczywisty uderzające w jego dobra i emocje, z czym obdarowany musiał się co najmniej godzić.
W związku z powyższym, takim działaniem jest z pewnością umyślne przestępstwo przeciwko zdrowiu dziecka darczyńcy, którego dokonanie spowodowało poważne, nieodwracalne szkody na zdrowiu i zagrażało życiu ofiary. Tak zaś było w tej sprawie.
Wyrok Sądu Najwyższego z 6 sierpnia 2014 r., sygn. akt I CSK 592/13
Ważne orzeczenie
Dopuszczalność uznania za rażąca niewdzięczność postępowania obdarowanego w stosunku do osoby trzeciej wiąże sie z tym, aby działania te dotykały również darczyńcę, a nie z tym, by były kierowane przeciwko osobie trzeciej z myślą o pognębieniu w ten sposób darczyńcy (wyrok SN z 2 grudnia 2005 r., sygn. akt II CK 265/05).
KOMENTARZ EKSPERTA
Zachowanie wobec członka rodziny
Orzeczenie SN to ważny głos w interpretacji prawa. Pojęcie „rażącej niewdzięczności” jest pojęciem niedookreślonym i to zadaniem sądów jest ocena, czy dane zachowania stanowią podstawę do odwołania darowizny, przez pryzmat treści samej umowy, jej celów, związanych z nią norm moralnych. Wobec tego konieczna jest analiza okoliczności każdej sprawy. Należy podkreślić, że wyrok realizuje wskazaną istotę umowy darowizny zarówno de iure, jak i de facto, bez bezdusznego tworzenia uniwersalnego, formalnego modelu sprawiedliwości. W mojej ocenie SO dopuścił się błędnego schematyzmu. Jednocześnie zasadnie wskazał, iż zachowanie obdarowanego musi dotykać zasadniczo bezpośrednio darczyńcy. Sama niewdzięczność wobec osoby bliskiej wobec darczyńcy, bez związku z jego osobą, nie uprawnia do czynności, o których w przepisie mowa. Na gruncie tej tezy sąd wnioskował błędnie. W tym przypadku postępowanie obdarowanego w sposób oczywisty pozostaje w związku z osobą obdarowanego i na niego oddziałuje. Orzeczenie kasatoryjne jest więc uzasadnione.