rozwiń ›

Dziedziczenie w Polsce – tylko testament i ustawa

Zgodnie z art. 1047 KC polski ustawodawca wprowadził zamknięty katalog czynności prawnych mortis causa. Oznacza to, że umowa nie może być podstawą powołania spadkobierców – jedyną formą rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci pozostaje testament.

Takie rozwiązanie zapewnia przejrzystość i bezpieczeństwo obrotu. W praktyce oznacza, że każdy przedsiębiorca, który chce zadbać o los swojej firmy po śmierci, musi przygotować testament.

Dlaczego testament ma pierwszeństwo przed ustawą?

Zasada nadrzędna została wyrażona w art. 926 § 3 KC: dziedziczenie testamentowe wyłącza dziedziczenie ustawowe. Jeśli więc spadkodawca powołał spadkobierców w testamencie, to właśnie oni dziedziczą całość spadku.

Potwierdza to orzecznictwo Sądu Najwyższego, m.in. postanowienie z 31 stycznia 1997 r. (II CKU 58/96) czy z 6 lutego 1998 r. (I CKU 206/97). Doktryna wskazuje, że taki priorytet wynika z poszanowania woli spadkodawcy (por. E. Skowrońska-Bocian, M. Wierciński, w: Gudowski, Komentarz, 2017).

Kiedy obowiązuje dziedziczenie ustawowe?

Dziedziczenie na podstawie ustawy pojawia się dopiero wtedy, gdy testament:

  • nie został sporządzony,
  • jest nieważny lub bezskuteczny,
  • został odwołany,
  • zaginął albo został zniszczony,
  • nie obejmuje całości majątku,
  • powołany spadkobierca nie chce (np. odrzucił spadek – art. 1012 KC) lub nie może dziedziczyć (np. zmarł przed spadkodawcą lub został uznany za niegodnego – art. 928 KC).

Warto dodać, że w przypadku małżonka przepisy przewidują jeszcze odrębny tryb wyłączenia od dziedziczenia (art. 940 KC).

Dziedziczenie mieszane. Jak działa połączenie testamentu i ustawy?

Choć rzymska zasada nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest nie znalazła zastosowania w Polsce, ustawodawca dopuścił możliwość dziedziczenia mieszanego. Oznacza to, że część majątku może przypaść spadkobiercom testamentowym, a część ustawowym.

Przykład: przedsiębiorca zapisał w testamencie udziały w spółce jednemu z dzieci, ale nie rozporządził resztą majątku. W takiej sytuacji reszta będzie dziedziczona na podstawie ustawy.

Zasada sukcesji uniwersalnej w prawie spadkowym

Niezależnie od tego, czy spadek nabywa się z testamentu, czy z ustawy, dziedziczenie ma charakter uniwersalny. Oznacza to, że spadkobierca wstępuje w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, a nie w poszczególne rzeczy. Nie ma więc możliwości, by dziedziczyć testamentowo tylko dom, a ustawowo samochód.

Takie rozróżnienie dotyczy jedynie udziałów w całości spadku.

Dziedziczenie, a sukcesja w firmie rodzinnej

Dla przedsiębiorcy planującego sukcesję kluczowe jest to, że:

  • bez testamentu majątek firmowy zostanie podzielony według ustawy, co może doprowadzić do rozdrobnienia udziałów i konfliktów rodzinnych,
  • tylko testament pozwala wskazać konkretne osoby i ułamki, w jakich mają dziedziczyć,
  • warto rozważyć również instytucję przyrostu (art. 965 KC) czy podstawienia spadkobierców, aby uniknąć niejasności.

Testament czy ustawa. Co wybrać w planowaniu spadku?

Polskie prawo przewiduje dwa tytuły dziedziczenia: testament i ustawę. Pierwszeństwo ma zawsze testament, to wyraz poszanowania woli spadkodawcy. Dziedziczenie ustawowe wchodzi w grę dopiero wtedy, gdy testament nie istnieje, jest nieważny lub nie obejmuje całości majątku.

Dla przedsiębiorców oznacza to jedno: chcąc zapewnić firmie stabilną przyszłość, należy sporządzić testament. To nie tylko kwestia formalna, ale i praktyczny sposób na uniknięcie sporów i zachowanie ciągłości biznesu.