Skarga pauliańska: Jak ochronić wierzyciela?

Skarga pauliańska została uregulowana w art. 527-534 kodeksu cywilnego. Jest to instytucja, która ma celu chronić wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Zdarzają się sytuacje, w których w celu uniknięcia przez dłużników zapłaty zobowiązań wyzbywają się oni swojego majątku.

Należy pamiętać, że skarga pauliańska dotyczy czynności prawnej (jednostronnej lub dwustronnej), zatem w praktyce ma szerokie zastosowanie. Czynnością prawną jest przecież każda umowa oraz ugoda itp., ale nie zawsze będą spełnione przesłanki do skorzystania z omawianej instytucji. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Każdorazowo okoliczności danej sprawy będą oceniane przez sąd pod kątem legalności skargi pauliańskiej.

Działanie nabywcy nieruchomości w zaufaniu do pośrednika nie oznacza w każdym wypadku (niejako automatycznie) zachowania należytej staranności (wyrok SN z dnia 27 stycznia 2004 r., II CK 381/02, OSNC 2005, nr 2, poz. 37). W ocenie ustawodawcy, czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, pokrzywdzenie wierzyciela powstaje na skutek takiego stanu faktycznego majątku dłużnika, który powoduje niemożność, utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzyciela (wyrok SN z dnia 28.11.2001r., sygn. akt IV CKN 525/00).

W celu ułatwienia wierzycielom dochodzenia ich należności wprowadzono zasadę domniemania tj., jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Stosunek bliskości, może wynikać także ze sporadycznych kontaktów gospodarczych pomiędzy dłużnikiem działającym z pokrzywdzeniem wierzyciela a osobą trzecią, którym towarzyszą innego rodzaju relacje o charakterze zarówno majątkowym, jak i niemajątkowym (wyrok SN z dnia 9 marca 2007 r., V CSK 473/06, OSNC 2008, nr 2, poz. 27). Ponadto, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

W praktyce wielokrotnie pojawiały się wątpliwości, kiedy istnieje możliwość skorzystania ze skargi pauliańskiej. W ocenie Sądu Najwyższego:
a) powództwo przewidziane w art. 527 k.c. jest dopuszczalne także wtedy, gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej czynności wchodził do majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka (wyrok SN z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01, OSNC 2004, nr 9, poz. 138);
b) wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, może domagać się uznania czynności prawnej za bezskuteczną na podstawie art. 527 § 1 k.c. także wtedy, gdy darowizny nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego dokonali dłużnik i jego małżonek (uchwała SN z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03, OSP 2004, z. 9, poz. 116);
c) na podstawie art. 527 § 1 k.c. wierzyciel może zaskarżyć zgodny wniosek dłużnika i pozostałych uczestników postępowania o podział majątku wspólnego, dział spadku i zniesienie współwłasności, jeżeli w wyniku uwzględnienia tego wniosku przedmioty majątkowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników postępowania niebędących dłużnikami (uchwała SN z dnia 17 czerwca 2010 r., III CZP 41/10, OSNC 2011, nr 1, poz. 5);
d) wykreślenie z rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego spółki akcyjnej będącej dłużnikiem nie wyłącza ochrony jej wierzycieli na podstawie art. 527 kc (uchwała SN z dnia 11 września 2013 r., III CZP 47/13, OSNC 2014, nr 4, poz. 38).

W 2010 r. Sąd Najwyższy stwierdził nawet, że skarga pauliańska może mieć zastosowanie - w drodze analogii - także do ochrony należności podatkowych (wyrok SN z dnia 28 października 2010 r., II CSK 227/10, OSNC-ZD 2011, nr 1, poz. 23). Wierzycielowi upadłego nie przysługuje jednak skarga pauliańska na czynność prawną dokonaną przez syndyka w ramach likwidacji masy upadłości (wyrok SN z dnia 11 stycznia 2006 r., II CSK 40/05, OSNC 2006, nr 10, poz. 168).

Od daty czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli mamy 5 lat na wniesienie do sądu skargi pauliańskiej.

Wniesienie skargi pauliańskiej wiąże się z koniecznością poniesienia określonych kosztów
tj. opłata sądowa w wysokości 5 % od wartości przedmiotu sporu. Wartością przedmiotu sporu będzie najczęściej wartość wierzytelności przysługującej powodowi wobec dłużnika. Możemy odnieść się także do wartości korzyści odniesionej przez osobę trzecią na skutek dokonania przez dłużnika czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela, ale dowodowo może być to utrudnione.

Skutkiem skargi pauliańskiej jest uznanie przez sąd określonej czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. Pozytywny wyrok w sprawie zapewnia wierzycielowi możliwość prowadzenia egzekucji komorniczej z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.

Autor: Kancelaria Prawna Skarbiec