Słowo immunitet pochodzi od łacińskiego immunitas - terminu oznaczającego „uwolnienie od obciążeń”. Immunitet we współczesnym rozumieniu zapewnia posiadającej go osobie nietykalność osobistą oraz zwalnia ją z ponoszenia odpowiedzialności karnej za określone działania.
Polskim parlamentarzystom konstytucja gwarantuje zarówno immunitet materialny, jak i formalny. Immunitet materialny, o którym mowa w art. 105 ust. 1 konstytucji z 1997 roku, oznacza zwolnienie posła bądź senatora z odpowiedzialności za działalność podejmowaną w związku ze sprawowaniem mandatu poselskiego. Immunitet materialny umożliwia parlamentarzyście swobodne zabieranie głosu na forum parlamentu, a także głosowanie zgodne z własnym sumieniem. Za czynności te parlamentarzysta nie może być pociągany do odpowiedzialności karnej ani w trakcie, gdy sprawuje on mandat posła i senatora, ani w sytuacji, gdy mandat ten utraci.
O ile immunitet materialny nie wzbudza poważnych kontrowersji, o tyle coraz częściej pojawiają się głosy krytyki związane z immunitetem formalnym posiadanym przez parlamentarzystów. Immunitet formalny, o którym mowa w art. 105 ust. 2 i 3 konstytucji, zawiesza możliwość pociągnięcia parlamentarzysty do odpowiedzialności karnej w czasie sprawowania przez niego mandatu. Jeżeli zaś przed objęciem mandatu wobec posła wszczęto postępowanie karne – wówczas zostaje ono zawieszone do czasu wygaśnięcia mandatu. Jeśli w trakcie sprawowania mandatu poseł lub senator miałby być pociągnięty do odpowiedzialności karnej – zgodę na to musi wyrazić Sejm lub Senat.
Czy immunitet formalny powinien zostać zniesiony? Przeciwnicy tego rozwiązania wskazują, że istnienie tego immunitetu sprawia, iż zdobycie mandatu posła staje się gwarancją bezkarności. Zauważmy bowiem, że jeśli parlamentarzysta zdobędzie mandat i sprawuje go np. przez cztery kadencje – oznacza to, że przez 16 lat – bez zgody Sejmu – nie może być on pociągnięty do odpowiedzialności karnej, nawet w przypadku np. naruszenia przepisów ruchu drogowego. Zwolennicy zachowania immunitetu przypominają jednak, że w ten sposób parlamentarzysta ma być chroniony przed ewentualnymi szykanami ze strony władzy wykonawczej – i że zniesienie immunitetu ze względu na nadużywanie go przez posłów będzie wylewaniem dziecka z kąpielą.
W związku z kontrowersjami związanymi z instytucją immunitetu formalnego warto przyjrzeć się w jakim zakresie z immunitetu korzystają parlamentarzyści w innych krajach.
Wieka Brytania
W Wielkiej Brytanii parlamentarzyści są w praktyce pozbawieni immunitetu formalnego – przysługuje im jedynie immunitet materialny. Parlamentarzyści – już od XV wieku - mają zagwarantowaną bezwzględną wolność słowa w czasie parlamentarnej debaty. Brytyjski parlamentarzysta nie może więc zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej za treść swoich wystąpień na forum parlamentu – nawet jeżeli w ich trakcie dojdzie do zniesławienia osoby trzeciej (w takim przypadku parlamentarzysta może jednak sam zrzec się immunitetu, by oczyścić się z zarzutów).
Immunitet nie zapewnia natomiast w praktyce żadnej ochrony parlamentarzystom po opuszczeniu przez nich gmachu parlamentu. Parlamentarzysta może być więc w czasie sprawowania mandatu pociągnięty do odpowiedzialności karnej, może również trafić do aresztu (w takiej sytuacji Izba Gmin lub Izba Lordów muszą zostać poinformowane o zatrzymaniu oraz o tym na jakiej podstawie go dokonano). Parlamentarzyści nie mogą być jedynie aresztowani w związku z wytoczonymi im sprawami cywilnymi – w praktyce nie ma to jednak żadnego znaczenia, ponieważ w Wielkiej Brytanii nie stosuje się już dziś aresztu w takich sprawach.
Parlamentarzysta nie może być natomiast wezwany na świadka przed sąd, jeżeli przewodniczący Izby Gmin lub Izby Lordów uzna, że obecność danego członka parlamentu jest wymagana na posiedzeniu Izby.
USA
Równie wąski jest zakres immunitetu parlamentarnego w USA. Na mocy art. 1 par. 6 Konstytucji USA senatorowie i członkowie Izby Reprezentantów w czasie sesji swojej izby, a także w drodze na sesje i w drodze powrotnej z Sesji nie mogą być aresztowani. Nie jest to jednak zasada bezwzględnie obowiązująca – jeśli parlamentarzysta dopuści się zdrady, ciężkiego przestępstwa lub zakłócenia spokoju publicznego może trafić do aresztu.
Parlamentarzystom w USA przysługuje również immunitet materialny - za przemówienia lub wypowiedzi w którejkolwiek z izb można pociągnąć ich do odpowiedzialności jedynie na terenie tych izb.
Immunitet formalny w praktyce w USA nie istnieje – przeciwko parlamentarzystom mogą toczyć się postępowania karne i cywilne. Parlamentarzystów można też wzywać do składania zeznań w charakterze świadka.
Włochy
Z kolei we Włoszech immunitet parlamentarny ma bardzo szeroki zakres. Oczywiście włoskim parlamentarzystom przysługuje immunitet materialny, natomiast immunitet formalny chroni ich zarówno przed postępowaniami karnymi, jak i cywilnymi – przy czym dotyczy to również postępowań, które zostały wszczęte przed objęciem przez parlamentarzystę mandatu.
Włoski poseł i senator – bez zgody izby, w której zasiada - nie może zostać aresztowany, ani poddany rewizji osobistej i domowej (wyjątkiem jest sytuacja ujęcia parlamentarzysty na gorącym uczynku). Odpowiednia Izba musi również wydać zgodę na podsłuchiwanie rozmów parlamentarzysty i kontrolowanie jego korespondencji przez uprawnione do tego służby.
Francja
Immunitety francuskich parlamentarzystów mają nieco węższy zakres, niż ich włoskich kolegów. Francuscy posłowie i senatorowie dysponują oczywiście immunitetem materialnym – nie ponoszą więc odpowiedzialności za swoje wypowiedzi czy głosowania na forum parlamentu.
Wobec parlamentarzystów można jednak wszczynać postępowania karne. Nie ma również ograniczeń dotyczących przeprowadzenia rewizji w ich domach.
Parlamentarzysta – w czasie sprawowania mandatu – nie może natomiast zostać uwięziony. Wyjątkiem od tej ostatniej reguły jest sytuacja, w której parlamentarzysta jest oskarżony o zabójstwo, zostanie skazany na więzienie prawomocnym wyrokiem lub zostanie schwytany na gorącym uczynku. Immunitet nie chroni też w żaden sposób parlamentarzysty w przypadku postępowań wszczętych przed objęciem przez niego mandatu.
Niemcy
W Niemczech immunitet parlamentarny ma bardzo szeroki zakres. Immunitet formalny obejmuje wszystkie postępowania karne – zarówno te, które miałyby zostać wszczęte w czasie sprawowania przez parlamentarzystę mandatu, jak i postępowania wszczęte przed wyborem danej osoby na członka Bundestagu. Przeciwko niemieckim posłom nie można więc wszczynać postępowań sądowych, dokonywać rewizji w ich domach, parlamentarzysta nie może być też aresztowany (wyjątkiem jest sytuacja, w której poseł zostanie złapany na gorącym uczynku.
Bundestag może uchylić immunitet parlamentarzysty w danej sprawie – ale, co ciekawe, posłowi przysługuje w takiej sytuacji odwołanie do Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku, gdy Bundestag zgodzi się na wszczęcie postępowania wobec posła, na każdym etapie postępowania ma prawo do uzyskiwania informacji na temat przebiegu śledztwa. W każdej chwili Bundestag może też żądać zawieszenia postępowania karnego toczącego się przeciwko parlamentarzyście. Bundestag może też – na każdym etapie postępowania karnego – zażądać wstrzymania takiego postępowania.