Subskrybuj nas na Youtube
Projekt reformy Kodeksu karnego jest największą od 1997 r. nowelizacją przepisów materialnych prawa karnego. W ciągu ponad 15 lat, jakie upłynęły od wejścia w życie tej ustawy, dokonano 63 nowelizacji tego aktu prawnego. Zakres zmian oraz poważne problemy, z jakimi boryka się polski wymiar sprawiedliwości wykazały, że funkcjonowanie systemu karnego musi ulec gruntownej naprawie. Polska, pomimo stopniowego spadku przestępczości i niewielkiego jej poziomu na tle niektórych krajów europejskich, znajduje się na czele niechlubnej statystyki dotyczącej liczby osób znajdujących się w więzieniach (na 100 tys. mieszkańców - 217 osadzonych), a więc znacznie więcej niż w innych krajach europejskich.
Zmiana obecnej struktury orzekanych kar – sankcje wolnościowe
Głównym celem projektu nowelizacji części ogólnej Kodeksu karnego jest zmiana obecnej struktury orzekanych kar, w tym ograniczenie możliwości pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Kara zawieszona (orzekana w Polsce w ok. 60 proc. konkluzji procesowych) nie spełnia bowiem funkcji odstraszającej i wychowawczej. Lepsze efekty w tym względzie przynoszą sankcje wolnościowe - grzywny bądź kary ograniczenia wolności. Przyjmuje się, że kara grzywny lub kara ograniczenia wolności, orzekane jako kara podstawowa, będą dla sprawcy bardziej odstraszające i dolegliwe, a jednocześnie bardziej proporcjonalne do popełnionego czynu zabronionego, niż sankcja w zawieszeniu.
Zmiana przesłanek warunkowego zawieszenia kary
Jedna z najistotniejszych zmian dotyczy przesłanek warunkowego zawieszenia kary. Propozycja nowelizacji art. 69 k.k. zakłada zmniejszenie do roku granicy kary pozbawienia wolności, która może być zawieszona. Należy dodać, że warunkowe zawieszenie nie będzie możliwe, jeżeli sprawca w czasie popełnienia czynu był już skazany na karę pozbawienia wolności. Zaproponowano także skrócenie okresów próby oraz wprowadzenie zakazu orzekania warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności w przypadku nadzwyczajnego jej złagodzenia bądź w przypadku multirecydywistów. Proponuje się również rezygnację z warunkowego zawieszenia wykonania kary ograniczenia wolności i grzywny, co jest jednym z wielu zabiegów mających na celu podniesienie znaczenia kar wolnościowych.
Możliwość kształtowania reakcji karnej
Jednym z głównych celów zmian wprowadzonych do projektu nowelizacji Kodeksu karnego jest stworzenie szerokiej możliwości kształtowania reakcji karnej. Powstanie szerokiego katalogu kar wolnościowych przyczyni się do odwrócenia struktury orzekanych kar tak, aby karą najczęściej orzekaną była grzywna lub kara ograniczenia wolności. Proponowane zmiany zmierzają ku temu, by Kodeks karny przewidywał wolnościową,
a równocześnie dolegliwą reakcję na drobną przestępczość. Wobec tzw. średniej przestępczości uzyskiwano możliwości orzekania kar wolnościowych, izolacyjnych lub mieszanych, natomiast wobec przestępczości zawodowej, ciężkiej – można było stosować surowsze niż dotychczas represje prawnokarne (podniesienie górnej granicy kary pozbawienia wolności do lat 20).
By kary wolnościowe były realną alternatywą w kształtowaniu przez sądy reakcji karnej za występki, których społeczna szkodliwość nie jest bardzo wysoka, zwiększone zostaną dolegliwości związane z karą ograniczenia wolności. Dlatego projekt zakłada m.in. wydłużenie do dwóch lat okresu, na jaki można będzie orzekać karę ograniczenia wolności.
Obowiązki związane z karą ograniczenia wolności
Zdefiniowano na nowo katalog obowiązków związanych z karą ograniczenia wolności. Kara ta może być łączona z obowiązkiem wykonywania nieodpłatnej pracy na cele społeczne. Obowiązek ten ma być nakładany elastycznie, w zależności od zapotrzebowania na pracę, którą skazany ma wykonać. Sąd będzie mógł określić granice obowiązkowej pracy w wymiarze miesięcznym – np. od 20 do 40 godzin. Kara ograniczenia wolności może być również powiązana z potrącaniem z wynagrodzenia skazanego pewnych kwot – od 10 do 25 proc. miesięcznie.
Pieniądze będą przeznaczone na cel społecznie użyteczny, wskazany przez sąd. Oprócz tych dwóch obowiązków – sąd będzie mógł orzec wobec skazanego pobyt w warunkach dozoru elektronicznego. Dozór nie będzie mógł przekraczać 12 miesięcy oraz 12 godzin dziennie.
System dozoru elektronicznego
Zmiany obejmą również system dozoru elektronicznego (SDE). W kontekście zwiększających się możliwości jego stosowania (maksymalna pojemność SDE wynosi obecnie 7,5 tys. skazanych, natomiast od 2015 r. planowane jest jej rozszerzenie do 10 tys., w 2016 r. - do 12,5 tys., zaś w 2017 r. - do 15 tys. skazanych), zaproponowano przeniesienie przepisów o dozorze elektronicznym do Kodeksu karnego wykonawczego. Okres, na który kara w systemie dozoru może zostać orzeczona, wydłużono do 2 lat.
Orzekanie kary grzywny
Orzekanie grzywny nie będzie zależne od sytuacji materialnej skazanego. Obecnie zdarza się często, że skazany, na początku postępowania przygotowawczego, deklaruje brak środków materialnych, co uniemożliwia orzeczenie grzywny. Deklaracje te nie są z reguły weryfikowane przez sąd lub prokuratora. Zwiększeniu skuteczności egzekucji tej kary ma służyć obowiązkowe wpisanie zalegającego dłużnika do rejestru dłużników i rejestru Biur Informacji Gospodarczej. Spowoduje to zwiększenie dolegliwości kary, a tym samym zwiększy motywację do spłaty grzywny oraz zwiększy pewność obrotu prawnego.
Kara mieszana
Zupełnie nową instytucją jest kara mieszana, która ma być orzekana w przypadku poważniejszych występków. Niezależnie od minimalnego zagrożenia ustawowego za konkretny typ – możliwe będzie orzeczenie krótkoterminowej kary pozbawienia wolności (z warunkowym jej zawieszeniem lub jako kary bezwzględnej), połączonej z karą ograniczenia wolności do 2 lat. Będzie to stosowane wobec czynów zagrożonych karą pozbawienia wolności od 1 roku do 10 lat lub od 2 do 12 lat.
Przepadek korzyści majątkowej
Zmiany w tej dziedzinie zmierzają do tzw. konfiskaty rozszerzonej, czyli przepadku obejmującego również mienie, które sprawca wprowadził do obrotu. Możliwe będzie także orzeczenie przepadku mienia przeniesionego na osobę trzecią – przepadek może objąć rzeczy posiadane przez osobę trzecią lub przypadające jej prawa majątkowe.
Zasady orzekania kary łącznej
Wprowadza się nowe zasady orzekania kary łącznej. Kary będą podlegać łączeniu tak długo, jak długo skazany będzie wykonywał poprzednią karę. Uprości to istotnie orzekanie kary łącznej, a także wprowadzi postulowane od dawna zalecenia wymiaru kary łącznej.
Środki zabezpieczające
Zmiany objęły także środki zabezpieczające, chroniące społeczeństwo przed zagrożeniami wynikającymi z przestępczości. Uregulowano m.in. zagadnienia dotyczące: katalogu środków, zasad ich stosowania, czasu, częstotliwości czy podstawy zastosowania danego środka. Środki zabezpieczające będą stosowane wobec osób niepoczytalnych, z ograniczoną poczytalnością, sprawców wybranych przestępstw, którzy podlegają odpowiedzialności karnej, a którzy - ze wzglądu na zaburzenie sfery woli - stanowią zagrożenie społeczne.
Środek zabezpieczający można będzie orzec, obok kary, wobec poczytalnych sprawców zabójstwa, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgwałcenia lub stosunków seksualnych z małoletnim, gdy czyny te popełnione zostaną w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych lub w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego jej zawieszenia za przestępstwo określone w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub XXVI Kodeksu karnego, popełnione w związku z zaburzeniem osobowości o takim charakterze lub nasileniu, że sprzyja ono popełnianiu czynów łączących się z przemocą lub groźbą jej użycia.
Projekt zakłada również wprowadzenie wielu zmian do Kodeksu karnego wykonawczego. Obok wspomnianego wprowadzenia przepisów o systemie dozoru elektronicznego, proponuje się zmiany dotyczące m.in.: zwiększenia liczby osób biorących udział w widzeniu, uprawnień związanych z korzystaniem z aparatu telefonicznego (połączenie na koszt rozmówcy), prawa tymczasowo aresztowanego do korespondencji
z obrońcą lub pełnomocnikiem będącym adwokatem albo radcą prawnym. Przewiduje się ponadto przepisy, które poprawią skuteczność ściągania grzywien i należności sądowych, co zwiększy efektywność regulowania przez skazanych swych zobowiązań.
Przedstawione propozycje są sposobem na niedostateczną wydolność systemu karnego. Przyczyną nie jest niewystarczająca surowość sankcji karnych, lecz ich nieefektywność, na którą składa się zarówno nagminne zawieszenie kar pozbawienia wolności, jak i coraz częstsze zjawisko recydywy. Intencją nowelizacji wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych jest znacząca poprawa efektywności systemu oraz stworzenie modelu bardziej adekwatnej i dolegliwej reakcji karnej. Reforma pozwoli wyposażyć sądy i prokuraturę w szeroki wachlarz instrumentów pozwalających na odpowiednie kształtowanie represji karnej w zależności od stopnia niebezpieczeństwa sprawcy i jego prognozy kryminologicznej.