Subskrybuj nas na Youtube
Każdy zapis można obalić, jeśli został sporządzony pod wpływem wady oświadczenia, woli np. groźby.
/>
W każdej rodzinie zdarzyć się może sytuacja, że najbliżsi spadkodawcy nie zgadzają się z jego ostatnią wolą, którą całość spadku przekazał osobie spoza ich grona, np. swojej przyjaciółce bądź przyjacielowi. Prawo spadkowe w takich przypadkach chroni krewnych, dając im możliwość podważenia testamentu. Muszą jednak ku temu zaistnieć odpowiednie przesłanki. Każdy testament, w tym i notarialny, można obalić, jeśli został sporządzony pod wpływem wady oświadczenia woli, np. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (np. spadkodawca był alkoholikiem i miał problemy z rozeznaniem swojego zachowania). Aby skutecznie kwestionować ostatnią wolę zmarłego, potencjalni spadkobiercy muszą dysponować przekonującymi dowodami, takim jak zeznania świadków, opinie biegłego czy też orzeczenia lekarskie. Unieważnić testament można w dwójnasób – albo w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, albo w odrębnym postępowaniu, jeśli o jego uzyskaniu lub wadzie testamentu dowiedzieli się później.
Wady oświadczenia woli
Przyczyn nieważności testamentu jest bardzo wiele. Przede wszystkim powodują ją wady oświadczenia woli testatora. Kodeks cywilny wymienia trzy:
brak świadomości lub swobody przy składaniu oświadczenia woli, wbłąd oraz wgroźba.
Taką wadą może być dotknięty każdy testament, bez względu na formę jego sporządzenia. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 25 czerwca 1985 r. (sygn. akt III CRN 181/85) stwierdził, że okoliczność, iż testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie stoi na przeszkodzie, żeby udowodnić jego nieważności.
Bez świadomości
Dokonanie rozrządzenia na wypadek śmierci w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli oznacza sytuację, w której dana osoba, mimo iż posiada pełną zdolność do czynności prawnych (tzn. jest pełnoletnia i nie jest ubezwłasnowolniona), nie może podjąć logicznej decyzji z uwagi na swój stan emocjonalny bądź psychiczny. Wynikać to może m.in. z choroby psychicznej (np. psychozy czy też schizofrenii), choroby fizycznej (np. choroby Alzheimera) albo z nałogów (np. alkoholowych).
Jednak stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej nie powoduje samo przez się nieważności testamentu. Nie przesądza też o braku zdolności testowania, jeżeli osoba taka nie została ubezwłasnowolniona. W takim wypadku należy ustalić zdolność testowania w chwili dokonania rozrządzenia (postanowienie Sądu Najwyższego z 30 kwietnia 1976 r., sygn. akt III CRN 25/76). W tym celu co do zasady przeprowadza się dowód z opinii biegłego lub z przesłuchania świadka, np. notariusza, przy czym jego przekonanie co do stanu poczytalności spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu nie jest dla sądu wiążące (wyrok Sądu Najwyższego z 23 lipca 1982 r., sygn. akt III CRN 159/82).
Pod wpływem błędu
Nieważny jest również testament sporządzony w wyniku błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie złożyłby oświadczenia danej treści (błąd istotny). Przy czym nie ma znaczenia, czego błąd dotyczył, treści testamentu czy pobudek jego sporządzenia, oraz kto i w jaki sposób go wywołał, np. testator był przekonany, że jego koledze brakuje pieniędzy na życie i powołując go na spadkobiercę, chciał mu pomóc. Oszustwo przyjaciela wyszło na jaw dopiero po śmierci spadkodawcy.
Każda groźba
Do nieważności testamentu może także prowadzić groźba, i to niezależnie od tego, czego dotyczyła, od kogo pochodziła oraz czy była bezprawna. Ta wada oświadczenia woli wystąpi wówczas, gdy po stronie testatora powstaje stan obawy, pod wpływem którego składa określone oświadczenie woli. Dla przykładu groźba może dotyczyć np. zdrowia lub życia spadkodawcy lub jego krewnych czy też ujawnienia upokarzających danych.
Ograniczenia czasowe
Nie można podważyć ostatniej woli testatora po upływie trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie 10 lat od otwarcia spadku. Pamiętać należy, że terminy te mają charakter terminów zawitych, tzn. po ich upływie nikt nie może podważyć ostatniej woli testatora. W konsekwencji testament nieważny wywiera wszelkie skutki prawne związane z jego sporządzeniem. Ograniczenia czasowe uzasadnione są przede wszystkim potrzebą stabilizacji stanu prawnego powstałego na skutek dziedziczenia. Podnosić nieważność testamentu może każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania, tzn. kwestionować go może potencjalny spadkobierca, np. dziecko, małżonek, rodzice, gdyby nie było dzieci itd. A w przypadku braku jakichkolwiek krewnych gmina właściwa dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa. Może to także uczynić inna osoba trzecia, jeżeli uprawdopodobni, że wchodzi w grę jako spadkobierca, np. na podstawie innego testamentu.
Przed sądem
Obalenie testamentu następuje w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub postępowaniu o uchylenie lub zmianę takiego postanowienia. Jeżeli interes powoda nie może być zaspokojony w powyższym postępowaniu, dopuszczalne jest także powództwo o ustalenie ważności lub nieważności testamentu (uchwała Sądu Najwyższego z 30 grudnia 1968 r., sygn. akt III CZP 103/68).
Inne przyczyny
W świetle prawa spadkowego nie tylko wady oświadczenia woli mogą prowadzić do nieważności ostatniej woli testatora. Przede wszystkim należy mieć na uwadze, że aby sporządzić ważny testament, spadkodawca musi mieć pełną zdolności do czynności prawnych (tzn. być pełnoletnim i nieubezwłasnowolnionym). Dodatkowo nie można rozporządzić na wypadek śmierci w imieniu innej osoby, tzn. testamentu nie mogą sporządzić rodzice i opiekunowie prawni oraz pełnomocnik, chociażby upoważnienie było sporządzone w formie aktu notarialnego.
W praktyce najwięcej kontrowersji budzi testament własnoręczny, który musi być napisany przez testatora w całości pismem ręcznym oraz zawierać jego podpis. Wskazane jest, aby znajdowała się na nim również data jego sporządzenia. W związku z powyższym nieważny będzie testament spisany, np. na komputerze i tylko podpisany albo podyktowany innej osobie i następnie podpisany. Testament może zawierać rozrządzenie tylko jednego spadkodawcy, nieważny jest więc dokument zawierający oświadczenia dwóch osób (np. małżonków co do majątku wspólnego).
Warto również zwrócić uwagę na testamenty szczególne (tj. ustny, podróżny i wojskowy), które tracą ważność w ciągu pół roku od ustania warunków uniemożliwiających spisanie zwykłego testamentu. Mogą one zostać sporządzone jedynie w obecności świadków. Jednak, co istotne, świadkiem nie może być ten, kto:
nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (tj. osoba niepełnoletnia lub ubezwłasnowolniona częściowo albo całkowicie), jest niewidomy, głuchy lub niemy, nie może czytać i pisać, nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, jest skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Oświadczenie ostatniej woli w obecności tych osób powoduje jej nieważność, niezależnie od innych okoliczności. Dodatkowo świadkiem nie powinna być też osoba, dla której testament przewiduje jakąkolwiek korzyść oraz małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia, nieważne będzie bowiem postanowienie przysparzające im korzyści. Jeśli z treści testamentu wynika, że spadkodawca nie sporządziłby go bez przysporzenia dla tych osób, nieważny jest cały testament. Omówione wyżej okoliczności powinny być uwzględnione z urzędu przez sąd, który prowadzi postępowania spadkowe.
Na nieważność testamentu z powodu wad oświadczenia woli nie można się powoływać po upływie trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie 10 lat od otwarcia spadku
Wyjaśnienie
W artykule „Komu przysługuje zachowek, jeżeli testament pomija najbliższych” (DGP 167/2013 r.) napisaliśmy, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku darowizn dokonanych wcześniej niż przed dziesięcioma laty przed otwarciem spadku. Tymczasem nie są brane przy obliczaniu zachowku darowizny dokonane wcześniej jedynie na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Wartościowe prezenty zaś, jakie otrzymała osoba ubiegająca się o zachowek lub spadkobierca, niezależnie od tego, kiedy nastąpiła darowizna, zawsze dolicza się do spadku. Za błąd przepraszamy.
Redakcja. Trzy pytania
Świadkowie i dowody pomogą podważyć niewłaściwy zapis
W jaki sposób można obalić testament, jeśli jest on dotknięty wadą?
Podważyć ważność testamentu można co do zasady w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku (np. jako wnioskodawca lub uczestnik) lub o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (np. jako wnioskodawca lub uczestnik), poprzez powołanie stosownych twierdzeń (ewent. zarzutów), a także dowodów na ich poparcie (np. dokumentów, korespondencji e-mail, zeznań świadków, przesłuchania strony itp.). Jedynie w przypadku badania braku świadomości i swobody testatora powinien zostać przeprowadzony w toku postępowania dowód z opinii biegłego (nie stoi na przeszkodzie wydaniu opinii biegłego to, że osoba, której miałaby ona dotyczyć, nie żyje). Okoliczność, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie ma znaczenia przy 0udowadnianiu jego nieważności.
Co powinien zawierać wniosek o stwierdzenie nieważności ostatniej woli?
Wniosek o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę powinien w szczególności zawierać dokładne określenie prawomocnego postanowienia mającego ulec zmianie oraz przytoczenie okoliczności oraz środków dowodowych uzasadniających twierdzenie o niezgodności takiego postanowienia z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym. W przypadku gdy wnioskodawcą jest uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, niezbędne jest również powołanie okoliczności uzasadniających niemożności wcześniejszego powołania podstaw uzasadniających zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku oraz zachowanie terminu do złożenia takiego wniosku (przed upływem roku, kiedy uzyskał możność powołania). W sprawie o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku pobiera się wpis stały przewidziany dla spraw o stwierdzenie nabycia spadku, tj. 50 zł.
Jakie będą skutki uznania testamentu za nieważny?
W razie stwierdzenia przez sąd nieważności testamentu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd stwierdza nabycie spadku z pominięciem nieważnego testamentu, tj. bądź na podstawie ustawy, bądź też na podstawie innego testamentu (jeśli takowy istnieje, był sądowi znany i którego nieważności nie udowodniono). Z kolei w postępowaniu o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku zmiana postanowienia polegać będzie na stwierdzeniu, że spadek dziedziczą inne osoby niż wymienione w tym postanowieniu lub nie tylko osoby w nim wskazane, albo zupełnie inne osoby lub wyłącznie niektóre z osób wskazanych w postanowieniu.
Podstawa prawna
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16. poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr. 43 poz. 296 z późn. zm.).