Osoba, która ucierpiała na skutek czynu zabronionego, może dochodzić odszkodowania już w procesie przed sądem karnym. Oprócz tego na skazanego może zostać nałożony obowiązek naprawienia szkody. Nie będzie można jednak skorzystać z tych możliwości, jeśli oskarżony nie zostanie skazany w procesie karnym.
Pokrzywdzony, który doznał strat w wyniku kradzieży, pobicia, oszustwa bądź innego przestępstwa, ma prawo domagać się od sprawcy rekompensaty. W tym celu może – jeszcze w trakcie postępowania karnego – złożyć wniosek o orzeczenie w wyroku skazującym obowiązku naprawienia szkody lub wystąpić przed sądem karnym z powództwem cywilnym. Należy jednak pamiętać, że wybór sposobu dochodzenia roszczeń przekłada się na uprawnienia i obowiązki procesowe ofiary przestępstwa.

Prawa pokrzywdzonego

Ukaranie sprawcy to niejedyna satysfakcja, której może oczekiwać pokrzywdzony przestępstwem. Ma on też prawo wytoczyć przeciwko oskarżonemu powództwo cywilne. Należy je wnieść do sądu karnego, przed którym toczy się główny proces o popełnienie przestępstwa. Można to zrobić aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, czyli do momentu odczytania przez prokuratora aktu oskarżenia. W tego rodzaju powództwie można dochodzić roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Pismo takie musi jednak spełniać warunki przewidziane dla pozwu w postępowaniu cywilnym (patrz wzór pozwu).
Nie zawsze jednak sąd zajmie się takim żądaniem. Aby tak się stało, należy spełnić dwie przesłanki. Po pierwsze – uzyskać w trakcie dochodzenia lub śledztwa status pokrzywdzonego. Ubiegać się o niego mogą osoby fizyczne lub prawne, których dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
Zgodnie z orzecznictwem za pokrzywdzonego mogą zostać uznane tylko te osoby, których dobro prawne zostało wprost naruszone działaniem przestępczym, a nie za pośrednictwem godzenia w inne dobro (postanowienie SN z 25 marca 2010 r., sygn. akt IV KK 316/2009). Pokrzywdzonym nie zawsze więc będzie osoba zawiadamiająca o podejrzeniu popełnienia przestępstwa (np. żona lub rodzeństwo pobitego mężczyzny), mimo że często pośrednio odczuwa skutki bezprawnego czynu.
Po drugie przepisy kodeksu postępowania karnego określają przypadki, w których sąd nie wyda orzeczenia co do zgłoszonego przez pokrzywdzonego przestępstwem powództwa. Jest tak m.in. wtedy, gdy złożono równocześnie wniosek o naprawienie szkody, czy też zgłoszone roszczenie nie ma związku z popełnionym przestępstwem lub jest przedmiotem innego postępowania.
Należy pamiętać, że sąd uwzględnia albo oddala powództwo cywilne w całości lub w części tylko w sytuacji, gdy uznaje oskarżonego winnym popełnienia czynu. W przypadku innego rozstrzygnięcia, np. uniewinienia oskarżonego lub umorzenia postępowania, sąd pozostawia je bez rozpoznania. Robi to również wówczas, gdy materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiału spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania karnego.
Pozostaje wówczas otwarta droga do wystąpienia z powództwem przed sądem cywilnym.

Naprawienie szkody

Jeżeli jednak pokrzywdzony w toku sprawy karnej nie wystąpił z tego rodzaju żądaniem, to może złożyć wniosek o naprawienie szkody. Ma na to czas aż do pierwszego przesłuchania go na rozprawie głównej. Wniosek ten może być złożony również przez prokuratora. Zamiast zobowiązania sprawcy do naprawienia szkody sąd może jednak również orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę. Obecnie nawiązka może być orzekana do 100 tys. zł.
Zgodnie z kodeksem karnym, skazując sprawcę, sąd może orzec – a na wniosek pokrzywdzonego orzeka – nałożenie tego środka karnego. Oznacza to, że w każdym przypadku złożenia przez pokrzywdzonego wniosku sąd musi, skazując sprawcę, orzec o obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej ofierze. Jednak składając wniosek, warto wykazać szkodę. Wskazanie okoliczności dowodzących wysokości poniesionych strat ułatwi bowiem realizację interesów poszkodowanego.
Nie zawsze jednak zobowiązanie skazanego do naprawienia poniesionych przez ofiarę strat okaże się dla niej satysfakcjonujące. Obowiązek naprawienia szkody ograniczony jest bowiem jedynie do rozmiaru rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa i nie obejmuje np. odsetek wynikłych z następstw czynu oszusta czy złodzieja. Jeżeli jednak zasądzona rekompensata nie pokrywa całej szkody lub nie stanowi pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym.

Zabezpieczenie kary

To jednak nie koniec możliwości, jakie ma poszkodowany w procesie karnym. Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego, w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, sąd z urzędu może zarządzić zabezpieczenie wykonania orzeczenia, dokonywane na mieniu oskarżonego. Samo zabezpieczenie następuje już w sposób wskazany w kodeksie postępowania cywilnego.
PRZYKŁADY

1. Pełnomocnikiem pokrzywdzonego może być również radca prawny

W wyniku pokrzywdzenia przestępstwem zgłosiłem swój udział w postępowaniu sądowym i będę domagał się odszkodowania. Czy moim pełnomocnikiem musi być adwokat?

Przepisy kodeksu postępowania karnego umożliwiają nie tylko adwokatowi, ale również radcy prawnemu działanie w procesie karnym w charakterze pełnomocnika osoby, której przysługuje status pokrzywdzonego. W konsekwencji radca prawny jest uprawniony do podejmowania wszelkich czynności procesowych, reprezentując pokrzywdzonego. Ten może występować w postępowaniu karnym w charakterze oskarżyciela prywatnego, oskarżyciela posiłkowego ubocznego albo samoistnego, tj. działającego jako strona obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, jak również powoda cywilnego.

2. Oskarżony może naprawić szkodę, płacąc w ratach

W trakcie postępowania mediacyjnego pokrzywdzony ustalił z oskarżonym sposób spłaty skradzionych pieniędzy. Sprawca zobowiązał się oddać je w 20 ratach. Czy sąd musi przychylić się do takiego rozwiązania?

W wypadku orzekania o obowiązku naprawienia szkody w wyroku powinno się dokładnie określić sposób jego wykonania. Sąd nie jest przy tym związany postanowieniami ugody między pokrzywdzonym a oskarżonym. Ale przeniesienie postanowień takiej ugody do wyroku powoduje, że staje się ona wiążąca. W takich przypadkach jest dopuszczalne, aby świadczenie było rozłożone na raty. Jak podkreślił Sąd Apelacyjny w Katowicach, u podstaw wprowadzenia tego obowiązku jako środka karnego było bowiem ułatwienie pokrzywdzonemu dochodzenia jego roszczeń (wyrok SA w Katowicach z 7 października 2011 r., sygn. akt II AKa 366/2011).

Wzór pozwu o odszkodowanie w postępowaniu karnym

Wyszków, 14 sierpnia 2013 r.

Do Sądu Rejonowego w Wyszkowie

II Wydział Karny

Powód: Jan Nowak

ul. Długa 8/15

07-200 Wyszków

Pesel 50022413245

Pozwany: Andrzej Kowalski

ul. Warszawska 12/12

07-200 Wyszków

Wartość przedmiotu sporu: 4000 zł

Syg.akt II K 100/12

Pozew o zapłatę

W imieniu własnym wnoszę o:

1. Zasądzenie od Andrzeja Kowalskiego kwoty 4000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu.

2. Dopuszczenie dowodów z dokumentów powołanych w uzasadnieniu pozwu na okoliczności tam powołane.

3. Dopuszczenie dowodu z przesłuchania świadka: Jakuba Gołaś (wezwanie na adres ul. Długa 8/12, 07-200 Wyszków) na okoliczności powołane w uzasadnieniu pozwu.

4. Rozpoznanie sprawy również pod nieobecność powoda.

5. Zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu.

Uzasadnienie

Andrzej Kowalski oskarżony jest o to, że 12 października 2012 r. w Wyszkowie rozbił dwie szyby oraz uszkodził meble znajdujące się w Ośrodku Szkolenia Kierowców przy ul. Szkolnej 2 w Wyszkowie, tj. o przestępstwo z art. 288 kodeksu karnego. Właścielem ośrodka i znajdującego się w jego siedzibie mienia jest powód.

Dowód: akt notarialny zakupu nieruchomości przy ul. Szkolnej 2.

Materiały zawarte w aktach sprawy karnej przeciwko Andrzejowi Kowalskiemu zawierają jednoznaczne i niebudzące wątpliwości dowodowe umożliwiające jednoznaczne określenie zakresu zniszczeń oraz sposobu ich spowodowania. Nie ulega wątpliwości, że sprawcą szkody jest pozwany.

Dowód: protokół oględzin k.11-14, zeznania świadka Jakuba Gołaś, zeznania powoda.

Wysokość szkody, jaką poniósł powód, dokumentują faktury i rachunki dołączone do niniejszego pozwu, a związane są one z naprawieniem wyrządzonej przez pozwanego szkody. Powód w związku ze zniszczeniami spowodowanymi przez pozwanego zmuszony był do wymiany uszkodzonych okien, za co zapłacił 2800 zł, oraz wymiany uszkodzonych mebli na kwotę 1200 zł.

Dowód: rachunek z zakładu stolarskiego WarStol nr 12/11/2013 z 6 listopada 2012 r. na kwotę 1200 zł wraz z dowodem zapłaty, faktura VAT nr 1823/2012 z 13 października 2012 r. na kwotę 2800 zł wraz z dowodem zapłaty.

Wobec powyższego roszczenia majątkowe powoda wynikające bezpośrednio z przestępstwa popełnionego przez pozwanego wyrażają się kwotą 4000 zł. Mając na uwadze okoliczności faktyczne niniejszej sprawy, jak również niebudzące wątpliwości dowody oraz uwzględniając fakt, że rozpoznanie pozwu nie przyczyni się do przedłużenia postępowania karnego, wnoszę jak na wstępie.

Jan Nowak

Podpis

Załącznik:

– rachunek z zakładu stolarskiego WarStol nr 12/11/2013 z 6 listopada 2012 r. na kwotę 1200 zł wraz z dowodem zapłaty,

– faktura VAT nr 1823/2012 z 13 października 2012 r. na kwotę 2800 zł wraz z dowodem zapłaty,

– odpis pozwu wraz z załącznikami.

Podstawa prawna

Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.). Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.).