Jednym z mechanizmów, które niweczą generalny zakaz zawierania antykonkurencyjnych porozumień, jest tzw. wyłączenie indywidualne. Instytucja ta pozwala wyłączyć konkretne antykonkurencyjne porozumienie spod zakazu zawierania takich porozumień, pod warunkiem że wypełnia ono jednocześnie wszystkie cztery wymagane przez ustawę przesłanki wyłączeniowe (art. 8 ust. 1 u.o.k.i.k.).

Obowiązki przedsiębiorcy

Antykonkurencyjne porozumienie, które spełnia wszystkie cztery przesłanki, podlega zwolnieniu spod zakazu zawierania antykonkurencyjnych porozumień z mocy samego prawa. Oznacza to, że dla skorzystania ze zwolnienia nie jest konieczne wydanie przez prezesa UOKiK żadnego władczego rozstrzygnięcia, choćby deklaratoryjnego.
Powyższe powoduje również, że to na przedsiębiorcach chcących zawrzeć porozumienie podlegające generalnie pod zakaz zawierania antykonkurencyjnych porozumień ciąży obowiązek takiego ukształtowania porozumienia, aby podlegało ono pod wyłączenie indywidualne.
Przedsiębiorcy powinni mieć na uwadze, że co prawda do zwolnienia dochodzi z mocy prawa, jednak ciężar dowodu wykazania spełnienia przesłanek wyłączeniowych leży po ich stronie. W razie więc ewentualnego sporu na tym tle powinni być w stanie wykazać jednoczesne spełnienie opisanych poniżej przesłanek wyłączeniowych przez czas trwania porozumienia.

Korzyści gospodarcze

Pierwszym warunkiem dopuszczalności wyłączenia jest konieczność przyczyniania się porozumienia do polepszenia produkcji lub dystrybucji lub postępu technicznego lub gospodarczego. Przedsiębiorcy, chcąc spełnić tę przesłankę, powinni wykazać obiektywne korzyści gospodarcze, które zostały lub mają zostać osiągnięte poprzez realizację porozumienia.
Przykładowo jako korzyści można wskazać zwiększenie produkcji poprzez jej lepsze planowanie, poprawę opłacalności produkcji, wprowadzenie nowego produktu, opracowanie nowej technologii lub metody produkcji czy wprowadzenie tańszego produktu na rynek. Podkreślić przy tym należy, że do obowiązków przedsiębiorców należy nie tylko zidentyfikowanie korzyści gospodarczych, które mają wynikać z zawartego porozumienia, lecz także wykazanie związku przyczynowego pomiędzy porozumieniem a osiągnięciem tych korzyści.

Porozumienie nie może prowadzić do eliminacji konkurencji na rynku właściwym

Przedsiębiorcy powinni mieć jednak na uwadze, że korzyści wynikające z porozumienia nie mogą służyć wyłącznie jego stronom. Odpowiednią część wynikających z niego korzyści powinno ono zapewniać innym uczestnikom rynku, tj. nabywcom lub użytkownikom. Przesłanka ta dla swojego spełnienia wymaga przeniesienia na rzecz innych uczestników rynku co najmniej odpowiedniej części korzyści płynących z porozumienia. Wymagane jest więc, żeby przeniesiona została co najmniej taka część korzyści, która zrównoważy antykonkurencyjny wpływ porozumienia.

Bez zbędnych ograniczeń

Kolejna przesłanka wymaga, żeby cele porozumienia były zrównoważone z nałożonymi przez porozumienie ograniczeniami. Przedsiębiorcy powinni więc w pierwszej kolejności odpowiedzieć na pytanie, czy ogólne cele, które zamierzają osiągnąć, nie mogą zostać osiągnięte w inny sposób niż poprzez zawarcie antykonkurencyjnego porozumienia, przy użyciu mniej ograniczających konkurencję środków.
W razie negatywnej odpowiedzi uważa się, że pierwszy element tej przesłanki został wypełniony. Jej druga część składowa wymaga ustalenia, że każde zawarte w danym porozumieniu ograniczenie konkurencji jest niezbędne, a więc takie, którego brak wyłączyłby lub poważnie ograniczył możliwość uzyskania korzyści.
W celu skorzystania z wyłączenia porozumienie nie może również stwarzać jego stronom możliwości eliminacji konkurencji na rynku właściwym w zakresie znacznej części określonych towarów. Przesłanka wymaga od przedsiębiorców analizy stanu konkurencji na rynku dotkniętym porozumieniem przed jego zawarciem oraz ciągłego monitorowania tej sytuacji w trakcie jego wykonywania.
Źródło tej przesłanki wywieść należy z głównego celu ustawy antymonopolowej, którym jest ochrona konkurencji oraz przyjęcie, że to właśnie niezakłócona konkurencja przynosi największe korzyści gospodarcze uczestnikom rynku.
Dla ustalenia znaczenia poszczególnych przesłanek przydatnym również może się okazać obwieszczenie komisji – Wytyczne w sprawie stosowania art. 81 ust. 3 (obecnie art. 101 ust. 3) traktatu (2004/C 101/08). Wprawdzie bezpośrednio odnosi się ono do przepisów unijnych, jednak wobec ich niemal całkowitej zbieżności z odpowiednimi przepisami ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, w sprawach rozpatrywanych wyłącznie na podstawie prawa krajowego mogą one stanowić dla polskiego organu antymonopolowego co najmniej intelektualną inspirację.

Magdalena Fonfara, starszy specjalista Departament Ochrony Konkurencji UOKiK