Spadkodawca będzie mógł wreszcie bez żadnych ograniczeń rozporządzać majątkiem, który pozostawi spadkobiercom. Ma prawo wskazać, jakie rzeczy przeznaczył dla konkretnych osób. Umożliwi mu to instytucja zapisu windykacyjnego, którą wprowadziła ustawa z 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 85, poz. 458).
ikona lupy />
Zapis windykacyjny / DGP

Co to jest zapis windykacyjny

Zapisobiorca windykacyjny nabędzie przeznaczony dla niej przedmiot z chwilą otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy). Od razu obejmie na przykład przeznaczone dla niego przez spadkodawcę przedsiębiorstwo. Gdyby dziedziczył na zasadach ogólnych z mocy ustawy lub testamentu, to aby mógł otrzymać konkretną rzecz z majątku spadkowego, musi przeprowadzić postępowanie o dział spadku.
Do tej pory spadkodawca mógł jedynie powołać do dziedziczenia spadkobierców i określić, jaka część masy spadkowej przypadnie na każdego. Wtedy po jego śmierci spadek nabywają tylko osoby wskazane w testamencie, natomiast nie dziedziczą po nim spadkobiercy ustawowi.
Zapis windykacyjny to zmienia. Jest to postanowienie spadkodawcy zawarte w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego, w którym przeznacza on dla konkretnej osoby przedmiot tego zapisu, czyli: rzecz oznaczoną co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne lub ustanowienie na rzecz zapisobiorcy użytkowania lub służebności.
Przepisy nie wprowadzają żadnych ograniczeń co do osoby zapisobiorcy. Może nim być najbliższy krewny zmarłego lub osoba obca. Na przykład przedsiębiorca może przedmiotem zapisu windykacyjnego uczynić swoją firmę i przeznaczyć ją dla osoby obcej, bo ma pewność, że poprowadzi ją w sposób właściwy. Natomiast do dziedziczenia pozostałego majątku powołać w testamencie dzieci i małżonka.
Aby zapis windykacyjny był ważny, przy ustanawianiu go spadkodawca musi przestrzegać wymogów określonych w ustawie z 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw.

Nie można zastrzec warunku ani terminu

Przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego spadkodawca nie powinien zastrzegać warunku (czyli uzależnić otrzymanie zapisu od zdarzenia, które dopiero wystąpi w przyszłości) lub terminu. Na przykład nie może postanowić, że oznaczona osoba nabędzie przedsiębiorstwo, pod warunkiem że do końca roku, w którym nastąpiło otwarcie spadku, ożeni się z córką spadkodawcy. W takich przypadkach przyjmuje się, że nie istniało żadne zastrzeżenie warunku ani terminu.
ikona lupy />
Różnice między zapisem zwykłym a windykacyjnym / DGP

Testament powinien być notarialny

Zapis może okazać się bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca miał obowiązek go zbyć.
Spadkodawca powinien zawrzeć zapis windykacyjny w testamencie, który sporządzi notariusz, aby był on ważny. Nie może takiego zapisu ustanowić w innym testamencie, np. własnoręcznym (czyli napisanym w całości przez spadkodawcę pismem ręcznym, podpisanym i opatrzonym datą) urzędowym (czyli sporządzonym w taki sposób, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę wobec wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego)
lub ustnym (sporządzonym wówczas, gdy istniała obawa rychłej śmierci spadkodawcy). Zapis windykacyjny ujęty w innym testamencie niż w formie aktu notarialnego nie wywoła więc żadnych skutków prawnych.
Aby notariusz mógł sporządzić testament, spadkodawca powinien złożyć oświadczenie w jego kancelarii. Gdy przebywa w szpitalu lub w domu, może złożyć oświadczenie przed notariuszem poza kancelarią. Rejent musi zwrócić uwagę na to, czy spadkodawca wyraża swoją wolę swobodnie i świadomie.
Nie będzie ważny zapis windykacyjny ujęty w testamencie notarialnym, który następnie został w całości odwołany przez testatora. Aby odwołać testament z zapisem windykacyjnym, spadkodawca może sporządzić nowy testament, nawet w innej formie niż akt notarialny. Powinien to być testament ważny, czyli spełniający wszystkie wymogi.



Zapis dla spadkobiercy można zmienić

Spadkodawca może zniszczyć stary testament, pozbawić go celów, od których zależy jego ważność, albo dokonać w nim zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
Aż do chwili swojej śmierci ma prawo odwołać testament w całości albo jego część: tylko jedno rozporządzenie, np. ustanowiony w nim zapis windykacyjny.
Może też w miejsce odwołanego zapisu windykacyjnego ustanowić inny na rzecz drugiego zapisobiorcy albo obejmujący inny przedmiot, np. zamiast przedsiębiorstwa przeznaczyć dla zapisobiorcy mieszkanie i samochód.
Aby skutecznie zmienić zapis windykacyjny, spadkodawca nie potrzebuje zgody zapisobiorcy lub spadkobierców.

Nabycie spadku stwierdzi sąd lub notariusz

Aby zapisobiorca windykacyjny mógł objąć przedsiębiorstwo, prawo majątkowe lub inną rzecz, którą przeznaczył dla niego spadkodawca, sąd rejonowy musi stwierdzić nabycie spadku albo notariusz sporządzić akt poświadczenia dziedziczenia.
Sąd właściwy dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy stwierdzi, kto nabywa spadek oraz zapisy windykacyjne po zmarłym. Robi to na wniosek spadkobiercy, zapisobiorcy windykacyjnego oraz innej osoby, która ma w tym interes prawny. Natomiast notariusz, zanim sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia, spisuje protokół dziedziczenia.
Przy tej czynności powinny być obecne wszystkie osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi oraz zapisobiorcy windykacyjni.
Po spisaniu protokołu notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia, gdy nie ma wątpliwości co do osoby zapisobiorcy.

Zapisobiorca odpowiada za długi

Zapisobiorca windykacyjny ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe, np. za długi ciążące na przedsiębiorstwie, które weszło do masy spadkowej. Dlatego może złożyć oświadczenie o odrzuceniu zapisu windykacyjnego. Tylko oświadczenie upadłego o odrzuceniu zapisu windykacyjnego jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości wówczas, gdy zostanie złożone po ogłoszeniu upadłości.
Do chwili działu spadku odpowiada za nie solidarnie razem ze spadkobiercami. Solidarna odpowiedzialność polega na tym, że gdy jeden ze spadkobierców lub zapisobiorców windykacyjnych ureguluje roszczenia wierzycieli, to ma prawo żądać od pozostałych spadkobierców zwrotu takich części spełnionego świadczenia, jakie odpowiadają wielkości udziałów.
Rozliczenie między spadkobiercami i osobami, dla których spadkodawca zrobił zapisy windykacyjne, następuje proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń. Przy tych rozliczeniach odnośnie do spadkobierców bierze się pod uwagę ich udział, jaki został ustalony w wartości stanu czynnego spadku. Inna jest odpowiedzialność za długi spadkowe spadkobierców i zapisobiorców windykacyjnych już po dokonaniu działu spadku. Odpowiadają za nie proporcjonalnie do wartości otrzymanych przysporzeń. W dodatku odpowiedzialność zapisobiorcy windykacyjnego za te długi jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu według stanu i cen z chwili otwarcia spadku.



Zapisobiorca składa się na zachowek

Może się zdarzyć, że uprawniony do zachowku nie otrzyma od spadkobiercy należnej mu rzeczy. Powinien wówczas domagać się od zapisobiorcy windykacyjnego kwoty potrzebnej na uzupełnienie zachowku. Ma takie prawo, gdy zapis windykacyjny został doliczony do spadku.
Natomiast zapisobiorca ma obowiązek zapłacić kwotę na uzupełnienie zachowku tylko w granicach wzbogacenia, jakie uzyskał po otrzymaniu zapisu windykacyjnego. Zamiast zapłacić tę kwotę, może wydać przedmiot zapisu. Gdy spadkodawca zrobił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, to wówczas odpowiadają solidarnie przed uprawnionym do zachowku. Roszczenie uprawnionego do zachowku o uzupełnienie go do zapisobiorcy windykacyjnego przedawnia się po upływie pięciu lat od otwarcia spadku.
Przykłady
1 Kiedy może okazać się, że zapis windykacyjny nie jest skuteczny
Matka zrobiła testament i zapisała mi spółdzielcze, własnościowe prawo do lokalu. Od sąsiadki dowiedziałam się, że kilka dni wcześniej matka zrobiła umowę o dożywocie z moim bratem i bratową i przeniosła na nich własność tego w zamian za dożywocie. Oznacza to, że w momencie sporządzenia testamentu nie była już jego właścicielką. Czy mam prawo do tego mieszkania?
Nie. W chwili otwarcia spadku mieszkanie nie należało już do spadkodawcy. Właścicielką mieszkania była córka spadkodawcy, która nabyła prawo do dożywocia, a tym samym i mieszkanie.
Zapis windykacyjny jest bezskuteczny, bo w chwili otwarcia spadku przedmiot tego zapisu nie należał już do spadkodawcy. Podobna sytuacja byłaby wówczas, gdyby spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.
2 Czy zapis zwykły i polecenie są długami spadkowymi
Ciotka czytelniczki chce ustanowić na jej rzecz zapis windykacyjny. Wyznaczy też wykonawcę testamentu i osoby uprawnione do otrzymania zapisów zwykłych. Za jakie długi spadkowe odpowiada zapisobiorca windykacyjny?
Zapisobiorca windykacyjny odpowiada za długi spadkowe, do których należą: koszty pogrzebu spadkodawcy w taki zakresie, w jakim odpowiada on zwyczajom przyjętym w danym środowisku oraz koszty postępowania spadkowego. Ciąży na nim również obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek i wykonania zapisów zwykłych i poleceń.
Wzór testamentu
Ja, Władysław Mąka zamieszkały w Warszawie, przy ul. Staromostowej 17 m 42 na wypadek mojej śmierci sporządzam własnoręcznie niniejszy testament i do spadku po mnie powołuję dwie córki: Marię Żak z domu Mąka oraz Izabelę Dąbrowską z domu Mąka.
Postanawiam, że Maria Żak w drodze zapisu windykacyjnego nabywa prowadzoną przeze mnie firmę Meble stylowe Władysław Mąka, natomiast Izabela Dąbrowska spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr 42 w budynku przy ul. Staromostowej 17.
Żonę moją Franciszkę Mąka wydziedziczam i pozbawiam zachowku, ponieważ dwadzieścia lat temu porzuciła mnie i od tego czasu niedopełnia obowiązków rodzinnych.
Władysław Mąka
Warszawa, 2 3 października 2011 r.
Na wniosek zainteresowanego sąd stwierdza nabycie zapisu windykacyjnego
Podstawa prawna
Art. 1 pkt 9-26 ustawy z 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 85, poz. 458).