Każdy wyborca, który uważa, że w trakcie głosowania naruszone zostały procedury, może złożyć protest. Właściwym organem do jego rozpatrzenia jest sąd okręgowy. Jeżeli okoliczności stanowiące podstawę protestu miały wpływ na wyniki wyborów, sąd orzeka o ich nieważności
Procedurę wnoszenia i rozpatrywania protestu wyborczego reguluje rozdział 10 ustawy z 16 lipca 1998 r. – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw ordynacji (dalej „ordynacja”).
Termin na wniesienie
Termin na wniesienie protestu przeciwko ważności wyborów wynosi 14 dni i liczy się od dnia wyborów do dnia wniesienia protestu do sądu. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Białymstoku (postanowienie z 2 lutego 1999 r., I ACz 16/99, OSA 1999/3/13), jest to termin zawity. Oznacza to, że nie podlega on przywróceniu, a wniesiony z uchybieniem terminu wniosek zostaje zwrócony (zgodnie z ordynacją „pozostawiony bez dalszego biegu”).
Jeżeli podstawę protestu stanowi zarzut popełnienia przestępstwa przeciwko wyborom do danej rady lub naruszenia przez organy wyborcze przepisów ustawy dotyczących ustalenia wyników głosowania lub wyników wyborów, może go wnieść każdy wyborca zamieszkały na obszarze działania tej rady. Natomiast protest przeciwko ważności wyboru radnego w okręgu wyborczym może wnieść wyborca, którego nazwisko w dniu wyborów było umieszczone w spisie wyborców w jednym z obwodów głosowania na obszarze danego okręgu wyborczego. Prawo to przysługuje również pełnomocnikowi, o którym stanowi art. 101 ust. 2 ordynacji.
Wyborca wnoszący protest zobowiązany jest (bez wzywania sądu o uzupełnienie braków formalnych protestu) nie tylko sformułować w nim zarzuty, ale również przedstawić dowody, gdy takie posiada, lub wskazać je, gdy nie pozostają w jego dyspozycji. Nie wystarczy wystąpić z żądaniem i przedstawieniem zarzutów, nawet jeżeli są one sformułowane prawidłowo.
Sąd okręgowy przy rozpoznawaniu protestów stosuje odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Dlatego regulacja z art. 59 ordynacji wyklucza możliwość odpowiedniego stosowania przepisu art. 130 k.p.c. dotyczącego uzupełnienia braków formalnych pozwu (por. np. postanowienie SA w Katowicach z 30 stycznia 2003 r., I ACz 130/03, OSA 2003/11/52).
Wymogi formalne
Protest wnosi się, do właściwego sądu okręgowego. Zgodnie z art. 508 k.p.c. właściwym miejscowo jest sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania – sąd jego miejsca pobytu. Protest musi być wniesiony na piśmie, inna forma (np. ustna do protokołu lub elektroniczna) nie jest dopuszczalna. Protest, będący w istocie wnioskiem wszczynającym postępowanie sądowe, powinien czynić zadość warunkom przewidzianym dla pisma procesowego. Musi on być sporządzony w języku polskim. Powinien zawierać oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, imię i nazwisko wnioskodawcy, oznaczenie rodzaju pisma, jego osnowę, podpis wnioskodawcy lub jego pełnomocnika, listę załączników oraz adres wnioskodawcy.
Podstawy protestu
Przesłanki złożenia protestu przeciwko ważności wyborów określa art. 58 ust. 1 ordynacji. Zgodnie z tym przepisem może on być wniesiony z powodu: dopuszczenia się przestępstwa przeciwko wyborom określonego w rozdziale XXXI k.k. lub naruszenia przepisów ordynacji dotyczących głosowania, ustalenia wyników głosowania lub wyników wyborów.
Pierwsza z przesłanek odnosi się wyłącznie do przestępstwa przeciwko wyborom, a nie wykroczenia. Ustawodawca bowiem używa wprost pojęcia „przestępstwo”, co zgodnie z art. 7 par. l k.k. oznacza zbrodnię lub występek, a nie wykroczenie. Przepisy kodeksu karnego przewidują m.in. odpowiedzialność karną za: fałszowanie dokumentów wyborczych (art. 248 k.k.), bezprawne przeszkadzanie w wyborach (art. 249 k.k.), bezprawny wpływ na głosowanie (art. 250 k.k.), przekupstwo wyborcze (art. 250a k.k.).
Dla skuteczności protestu wyborczego z art. 58 ust. 1 ordynacji nie jest konieczne ustalenie w postępowaniu karnym faktu popełnienia przestępstwa przez określony podmiot i ustalenie jego winy. Sąd, rozpatrując protest, nie stosuje przepisów postępowania karnego i nie wydaje orzeczenia o popełnieniu przestępstwa. Może to bowiem nastąpić tylko w odrębnym procesie karnym na skutek zawiadomienia prokuratora o popełnieniu przestępstwa. Takie zawiadomienie złożone do komisarza wyborczego w toku kampanii wyborczej lub w okresie 14 dni od daty wyborów nie jest równoznaczne z wniesieniem protestu. Komisarz wyborczy musi je przekazać do właściwej prokuratury.
Przez naruszenie przepisów ustawy należy rozumieć naruszenie któregokolwiek z przepisów z rozdziałów: 8, 9, 18, 19, 25, 26, 32 i 33 ordynacji. Sąd Apelacyjny w Lublinie w postanowieniu z 17 lutego 2003 r. wyraźnie podkreślił, że protest można oprzeć nie na naruszeniu jakiegokolwiek przepisu ordynacji, a jedynie przepisów dotyczących przebiegu głosowania, ustalania wyników głosowania lub wyników wyborów (I ACz 100/03, niepublikowane). Stwierdzenie zaistnienia tego faktu nie zawsze powoduje nieważność wyborów. Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z 3 marca 1999 r. (I ACz 248/99, OSA 1999/7-8/38) wskazał, że naruszenie ordynacji tylko wtedy skutkować będzie nieważnością wyborów, gdy naruszenie doprowadziło w efekcie do wadliwego ustalenia wyników wyborów. Innymi słowy, musi istnieć pewność co do tego, że gdyby uchybienia nie nastąpiły, wynik wyborów byłby inny.
Przykład 1
Naruszenie przepisów mające wpływ na ważność wyborów
Wyborca zgłośnił protest do ważności wyborów do danej rady. Zarzucił, że członkowie obwodowej komisji wyborczej przed wydaniem kart do głosowania ośmiu osobom nie zażądali od nich dowodu tożsamości. Sąd, oddalając protest, stwierdził, że naruszenie ordynacji wyborczej tylko wtedy skutkować będzie nieważnością wyborów, gdy naruszenie to doprowadziło w efekcie do wadliwego ustalenia wyników wyborów. Ewentualne uchybienie przepisom ordynacji wyborczej co do braku okazania przez ośmiu wyborców dowodów tożsamości nie miało żadnego wpływu ani na ważność, ani na wynik wyborów do rady gminny. Pomimo tego braku w wyborach brali udział uprawnieni w tym okręgu wyborcy. Ich głosy nie mogą być zatem w żaden sposób uznane za nieważne.
Ważność wyboru danej rady
Przepis art. 58 ust. 2 ordynacji wyborczej określa natomiast przesłanki do wniesienia protestu przeciwko wyborom do danej rady. Zarzuty te mogą dotyczyć popełnienie przestępstwa przeciwko wyborom do danej gminy lub naruszenie przez organy wyborcze przepisów ustawy dotyczących ustalenia wyników głosowania lub wyników wyborów.
Podstawy protestu określone w art. 58 ust. l oraz w ust. 2 ordynacji zasadniczo się różnią. Podstawą zarzutów w przypadku kwestionowania ważności wyborów do danej rady może być wyłącznie popełnienie przestępstwa przeciwko wyborom do danej rady lub naruszenie przez organy wyborcze przepisów ustawy dotyczących ustalania wyników głosowania lub wyników wyborów (art. 58 ust. 2). Natomiast zakres przedmiotowy art. 58 ust. l ordynacji obejmuje dopuszczenie się przestępstwa przeciwko wyborom w ogóle, a nie tylko przestępstwa przeciwko wyborom do danej rady, a także naruszenie przepisów ustawy dotyczących przebiegu głosowania, ustalania wyników głosowania lub wyników wyborów, a nie tylko tych dwóch ostatnich, i to tylko przez organy wyborcze. Przykładowo prowadzenie przez kandydata na radnego agitacji w lokalu wyborczym jest sprzeczne z art. 58 ust. l ordynacji, jednak nie może stanowić podstawy zarzutu z art. 58 ust. 2, jest to bowiem działanie kandydata na radnego, a nie organu wyborczego, i narusza przepisy o przebiegu głosowania, a nie o ustaleniu wyników głosowania lub wyborów (por. postanowienie SA w Poznaniu z 11 marca 2003 r. I ACz 378/03, niepublikowany).
Przykład 2
Zakres przedmiotowy protestu wyborczego
Wnioskodawca w proteście wyborczym zażądał unieważnienia wyborów do rady powiatu. Zarzucił on między innym, że samochodem służbowym rozwożone były ulotki wyborcze sekretarza gminy – radnej rady powiatu. Sąd okręgowy w uzasadnieniu wyroku oddalającego protest wskazał, że nie stwierdzono popełnienia żadnego z przestępstw opisanych w rozdziale XXXI k.k. Wnioskodawca nie sformułował zarzutów wskazujących na to, że naruszono postanowienia ordynacji w części dotyczącej głosowania, ustalania wyników głosowania lub wyników wyborów. Sąd stwierdził, że rozwożenie ulotek wyborczych przez urzędnika gminy służbowym samochodem nie stanowiło czynu związanego z żadnym z etapów wyborów opisanych w art. 58 ust. 1 pkt 2 Ordynacji wyborczej.
Skutki nieważności
Sąd okręgowy orzeka o nieważności wyborów lub o nieważności wyboru radnego, jeżeli okoliczności stanowiące podstawę protestu miały wpływ na wyniki wyborów. W orzeczeniu tym sąd stwierdza wygaśnięcie mandatów oraz postanawia o przeprowadzeniu ponownych wyborów. Ich przeprowadzenie zarządza wojewoda w ciągu siedmiu dni od dnia zakończenia postępowania sądowego. Od zakończenia postępowania sądowego do przeprowadzenia wyborów ponownych nie może upłynąć więcej niż 90 dni. W zarządzeniu o przeprowadzeniu wyborów ponownych wojewoda – uwzględniając treść orzeczenia sądu okręgowego o unieważnieniu – wymienia osoby, które utraciły mandaty, ze wskazaniem oznaczenia listy kandydatów.
Podstawa prawna
Art. 58 – art. 64 ustawy z 16 lipca 1998 r. – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 176, poz. 1190).
