Subskrybuj nas na Youtube
Ingerencja sądu po zaistnieniu przesłanki
Wszystkie te czynności, mieszczące się pod pojęciem władzy rodzicielskiej, muszą być wykonywane z poszanowaniem godności i praw dziecka. W polskim prawie nie istnieje coś takiego jak nadzór sądowy nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej. Jednak przez wzgląd na dobro dziecka, w razie stwierdzenia nieprawidłowości w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, sąd może oceniać działania rodziców i ingerować w nie, w skrajnych przypadkach – pozbawiając władzy rodzicielskiej. Co ważne, pozbawienie władzy rodzicielskiej, choć jest środkiem najsurowszym, nie musi być wcale poprzedzane innymi zarządzeniami o charakterze „ograniczającym” (por. postanowienie SN z 03.12.21998 r., II CKN 871/98).
Sąd może pozbawić rodziców lub jednego z rodziców władzy rodzicielskiej w razie zaistnienia jednej z trzech ustawowo określonych przesłanek: trwałej przeszkody w jej wykonywaniu, nadużywaniu władzy rodzicielskiej lub zaniedbywania w sposób rażący obowiązków względem dziecka.
Wyjazd, ale i choroba jako trwała przeszkoda
Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej stanowi podstawę do jej pozbawienia. Przez trwałą przeszkodę rozumie się taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania tego układu, albo – co najmniej – że układ ten będzie istniał przez długi czas (por. postanowienie SN z 02.06.2000 r., II CKN 960/00). W razie ustalenia, że przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej jest przemijająca, sąd może co najwyżej zawiesić wykonywanie władzy rodzicielskiej (o ile nie zachodzą jednocześnie inne przesłanki uzasadniające pozbawienie władzy rodzicielskiej). Trwałą przeszkodę uzasadniającą pozbawienie władzy rodzicielskiej może stanowić np. choroba psychiczna rodzica (por. wyrok SN z 19.01.1999 r., II CKN 744/98). Może to być również pobyt rodzica w zakładzie karnym w celu odbycia wieloletniej kary pozbawienia wolności, wyjazd za granicę na stałe przy jednoczesnym braku zainteresowania pozostawionym w kraju dzieckiem, czy też choroba nierokująca ustąpienia lub remisji.
Nadużywanie władzy rodzicielskiej
Nadużywanie władzy rodzicielskiej może polegać na stosowaniu kar cielesnych, nadmiernym karceniu, zmuszaniu do nieodpowiedniej pracy, a nawet nakłanianiu do popełnienia przestępstwa. Chodzi o powtarzalne, negatywne zachowania rodziców lub jednego z rodziców. Nie stanowi podstawy pozbawienia władzy rodzicielskiej jednorazowe zachowanie stanowiące przykład nadużycia władzy rodzicielskiej. Roztrząsanie pochodzenia dziecka w kilka lat po urodzeniu, połączone z agresją wobec niego i matki stanowi poważne nadużycie władzy rodzicielskiej (por. postanowienie SN z 07.09.2000 r., I CKN 931/00). Nadużywanie władzy rodzicielskiej nie musi bowiem zachodzić wyłącznie bezpośrednio wobec dziecka. Zachodzi także wtedy, gdy postępowanie rodzica obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, choćby nie było to związane z subiektywnym, negatywnym nastawieniem rodzica wobec dziecka (por. wyrok SN z 03.04.2000 r., I CKN 564/98). Elementy nadużycia władzy rodzicielskiej zawiera też zachowanie ojca polegające na zatrzymaniu kilkuletniego dziecka na stałe, wbrew woli matki, w obcym kraju. Szczególnie, jeśli dodatkowo w ten sposób pozbawia go naturalnego środowiska rodzinnego, bezpośredniej opieki matki i możliwości wychowywania się wspólnie z małoletnim rodzeństwem (por. postanowienie SN z 14.10.1970 r., III CRN 181/70).
Każdy przypadek wymaga wnikliwej oceny sądu. Może się bowiem okazać, że zachowanie rodzica, stanowiące na pierwszy rzut oka nadużycie władzy rodzicielskiej, takim nadużyciem w gruncie rzeczy nie jest. Tytułem przykładu, sąd nie stwierdził nadużycia władzy rodzicielskiej ojca, gdy ten, kierując się uczuciem do dziecka, odmówił zgody na przysposobienie dziecka przez obecnego męża matki dziecka. Bez znaczenia w tej sytuacji było, że dziecko było należycie wychowywane w nowej rodzinie i było przywiązane do swojego ojczyma (por. postanowienie SN z 08.02.1974 r., III CRN 346/73).
Rażące zaniedbywanie obowiązków
Nie każde zaniedbywane przez rodziców obowiązków stanowiących wykonywanie władzy rodzicielskiej daje podstawę do pozbawienia tej władzy. Tylko ustalenie, że zaniedbywanie obowiązków wobec dziecka jest rażące, uzasadnia podjęcie przez sąd najsurowszych działań. Nie chodzi przy tym wyłącznie o poważne zaniedbania rodziców. Także zaniedbania o mniejszej wadze, które nabierają cech niepoprawności, uporczywości i nasilenia złej woli mogą stanowić podstawę dla uznania że obowiązki rodziców są w sposób rażący zaniedbywane. Przykładami zachowań, które świadczą o wyczerpaniu wymienionych przesłanek są: nadużywanie alkoholu, uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka (por. postanowienie SN z 12.01.2000 r., III CKN 834/99), nieinteresowanie się dzieckiem, prowadzenie pasożytniczego trybu życia. O zaniedbywaniu obowiązków wobec dziecka mogą świadczyć także niepożądane zachowania jednego z rodziców względem drugiego, akty przemocy wobec żony, naruszanie jej godności (por. postanowienie SN z 18.02.1998 r., I CKN 501/97), czy też – skrajny przykład – zabójstwo matki dziecka przez jego ojca. W tym ostatnim przypadku zachowanie rodzica w oczywisty sposób niszczy naturalne środowisko rodzinne dziecka (por. postanowienie SN z 17.11.1998 r., II CKN 893/97).
Skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej
W razie pozbawienia władzy rodzicielskiej nie ustają wszelkie relacje rodzica z dzieckiem. Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie przestaje być biologicznym rodzicem dziecka. Co za tym idzie, nie ustaje prawo do alimentacji i prawo do dziedziczenia. Kwestia władzy rodzicielskiej nie ma wpływu na kontakty z dzieckiem, które mogą być przedmiotem odrębnego postępowania sądowego. Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej zachowuje prawo do kontaktów z dzieckiem.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej raz dokonane nie jest nieodwracalne. Sąd może w każdym czasie przywrócić władzę rodzicielską, jeśli ustaną przyczyny, które były podstawą jej pozbawienia.