Nie układa Ci się w małżeństwie, ale nie chcesz się rozwodzić? Widzisz jeszcze szanse na naprawienie relacji małżeńskich? Rozwiązaniem jest separacja – alternatywa dla małżonków, którzy z różnych względów nie chcą się rozwodzić. Skutki separacji są zbliżone do skutków rozwodu, z pewnymi wyjątkami, w tym w szczególności – małżeństwo trwa nadal.

Zupełny rozkład pożycia

Sąd może orzec o rozwodzie, jeśli między małżonkami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. W przypadku separacji wystarczy, by rozkład pożycia był zupełny. Wspólne pożycie małżonków, w prawidłowo funkcjonującym małżeństwie, polega na duchowej, fizycznej i gospodarczej więzi małżonków. Istnienie tych więzi umożliwia realizację podstawowych zadań małżeństwa. Gdy wszystkie te więzi uległy zerwaniu, dochodzi do zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego (por. wyrok SN z 22.10.1999 r., III CKN 386/98). Kodeks rodzinny i opiekuńczy określa obowiązki małżeńskie, m.in. obowiązek wierności, wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy, czy przyczyniania się do utrzymania rodziny. Naruszenie jednego lub nawet kilku obowiązków małżeńskich nie przesądza jeszcze o zupełnym rozkładzie pożycia małżeńskiego. Zupełnego rozkładu pożycia nie ma w małżeństwie, w którym co prawda wygasło między małżonkami uczucie i brak jest więzi fizycznych, ale utrzymują jednocześnie więzi ekonomiczne, troszczą się o siebie i wspólnie wychowują małoletnie dzieci.

Koniec ze wspólnotą stołu i łoża. O złym wpływie emigracji na trwałość małżeństw
Koniec ze wspólnotą stołu i łoża. O złym wpływie emigracji na trwałość małżeństw

Zobacz również

Powody rozkładu pożycia nie są istotne. W zasadzie nawet błahe przyczyny mogą doprowadzić do rozkładu pożycia. Z drugiej jednak strony takie błahe przyczyny świadczą o niedojrzałości jednego bądź obojga małżonków, co stanowi rzeczywistą przyczynę rozkładu pożycia. Istotność przyczyn rozkładu pożycia nabiera jednak znaczenia w przypadku istnienia negatywnych przesłanek orzeczenia separacji (o tym za chwilę). Przykład: jedno z rodziców, uzależnione od alkoholu w stopniu wywierającym destruktywny wpływ na rodzinę jest jednak bardzo silnie związane ze wspólnymi małoletnimi dziećmi. W takich okolicznościach separacja powinna być jednak orzeczona.

Dobro dzieci może przekreślać szanse na separację

Wystąpienie zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego może okazać się niewystarczające dla orzeczenia separacji, gdy wystąpią przesłanki negatywne. Chodzi o sprzeczność orzeczenia separacji z dobrem wspólnych małoletnich dzieci małżonków lub sprzeczność z innych względów z zasadami współżycia społecznego. W zakresie pierwszej z przesłanek sąd weźmie pod uwagę przede wszystkim relacje każdego z rodziców z dziećmi, ustali w jakim stopniu każde z nich zainteresowane jest i zaangażowane w wychowaniu i rozwoju dzieci. Sprzeczne z zasadami współżycia społecznego byłoby z kolei orzeczenie separacji w warunkach nieuleczalnej choroby jednego z małżonków, które wymaga opieki materialnej i moralnej współmałżonka, a separacja stanowiłaby dla niego rażącą krzywdę (por. wyrok SN z 25.05.1998 r., I CKN 704/97). Choroba małżonka nie tylko nie wywołuje i nie powinna wywoływać rozkładu pożycia małżeńskiego, ale nakłada na drugiego małżonka obowiązek użycia wszelkich środków do przywrócenia choremu małżonkowi zdrowia i zdolności do spełnienia obowiązków małżeńskich (por. wyrok SA w Białymstoku z 06.03.1997 r., I ACa 48/97). Z drugiej strony nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego orzeczenie separacji dlatego, że strony są osobami w podeszłym wieku (por. wyrok SA w Poznaniu z 05.10.2004 r., I ACa 683/04).

Pracownicze Plany Kapitałowe: W przypadku rozwodu, część pieniędzy z PPK trafi do Skarbu Państwa
Pracownicze Plany Kapitałowe: W przypadku rozwodu, część pieniędzy z PPK trafi do Skarbu Państwa

Zobacz również

Sąd rozpatrując negatywne przesłanki, powinien uwzględnić szczególną specyfikę separacji, polegającą na tym, że nie powoduje ona przecież ostatecznego rozpadu rodziny. Weźmie przy tym pod uwagę tylko te negatywne przesłanki, o których była mowa. Nie stanowią bowiem przesłanek negatywnych ustalenia, że drugi małżonek nie zgadza się na separację albo że małżonek żądający separacji jest wyłącznie winny rozkładu pożycia.

Kiedy wniosek, kiedy pozew?

Jeśli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, mogą złożyć zgodny wniosek o orzeczenie separacji. Sąd orzeka wówczas w postępowaniu nieprocesowym. Zgoda małżonków w tym zakresie przejawiać się może zarówno w złożeniu wspólnego wniosku o orzeczenie separacji, jak i złożeniu późniejszego oświadczenia w odpowiedzi na wniosek bądź na rozprawie. Istotne, by ta zgoda została wyrażona w sposób wyraźny. Warunek, by strony nie miały wspólnych małoletnich dzieci, musi być spełniony w chwili orzekania. Małżonkowie, których dzieci w dacie złożenia wniosku są jeszcze małoletnie, narażają się oczywiście na oddalenie wniosku na posiedzeniu niejawnym na podstawie oczywistego braku uprawnienia wnioskodawców. W praktyce oddalenie wniosku z tego powodu będzie zasadne tylko wówczas, gdy do osiągnięcia pełnoletności przez dzieci musi upłynąć dłuższy czas. W przeciwnym razie, jeśli wnioskodawca wniósł apelację na postanowienie oddalające wniosek o separację, to zwykle negatywna przesłanka w postaci małoletniości dzieci odpadnie w chwili zamknięcia rozprawy przed sądem apelacyjnym. Skutkiem tego będzie zaś uwzględnienie apelacji.

W innych okolicznościach, jeśli strony mają wspólne małoletnie dzieci lub drugi z małżonków nie zgadza się na separację, postępowanie toczy się w postępowaniu procesowym według reguł właściwych dla spraw rozwodowych. Małżonek żądający separacji wnosi pozew, podlegający opłacie w kwocie 600 zł (za wniosek w postępowaniu nieprocesowym sąd pobierze z kolei opłatę 100 zł).

Zmieniłeś religię? Możesz być uznany za winnego rozkładu pożycia

O ile separacja nie następuje na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd orzeka, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Nie będzie orzeczenia o winie też na zgodne żądanie małżonków w tym zakresie.

Orzeczenie o winie poprzedza ustalenie przez sąd, czy występuje sprzeczność zachowania się albo postępowania małżonka z normami prawnymi lub zasadami współżycia, określającymi obowiązki małżonków. Dla przypisania winy wystarczy każde zachowanie, które zasługuje na negatywną ocenę i które w jakimkolwiek stopniu przyczyniło się do rozkładu pożycia małżeńskiego (por. wyrok SA w Katowicach z 11.03.2010 r., I ACa 46/10).
Zawinioną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego może w konkretnych okolicznościach stanowić zmiana religii przez jednego z małżonków (por. wyrok SN z 25.08.2004 r., IV CK 609/03), a nawet choroba psychiczna małżonka (por. wyrok SN z 05.01.2001 r., V CKN 915/00). W pewnych okolicznościach za winnego rozkładu pożycia może być uznany małżonek dopuszczający się niewłaściwego zachowania nie w stosunku do współmałżonka, lecz do osoby trzeciej. Chodzi tu jednak wyłącznie o osobę, która związana jest ze współmałżonkiem więzami rodzinnymi albo szczególną przyjaźnią (por. wyrok SN z 28.03.2003 r., IV CKN 1957/00).

Nie zostanie uznana za winną rozkładu pożycia małżonka, nad którą mąż się znęcał i z tego powodu odmawiała współżycia fizycznego (por. wyrok SA w Gdańsku z 20.05.2009 r., I ACa 368/09) lub wyprowadziła się z domu (por. wyrok SA w Katowicach z 13.05.2005 r., I ACa 2184/04). Także związek jednego z małżonków z innym partnerem w czasie trwania małżeństwa, ale już wystąpieniu zupełnego rozkładu pożycia, nie daje podstaw do przypisania mu winy za rozkład pożycia (por. wyrok SN z 28.09.2000 r., IV CKN 112/00).

Skutki

Orzeczenie separacji pociąga dla małżonków skutki takie jak w przypadku orzeczenia rozwodu, choć z pewnymi różnicami. Najważniejsza różnica sprowadza się do dalszego trwania małżeństwa. Małżonkowie pozostający w separacji nie mogą więc zawrzeć nowego związku małżeńskiego. Nie mogą też powrócić do nazwiska, jakie nosili przed zawarciem małżeństwa, co mogliby uczynić – w terminie 3 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku – w przypadku rozwodu.

Względy słuszności mogą przesądzać o dalszym istnieniu między małżonkami wzajemnej pomocy, zarówno materialnej, jak i duchowej. Mogą też przesądzać o realizacji obowiązku alimentacyjnego między małżonkami. O ile sąd rozpoznający sprawę o separację obligatoryjnie orzeka o alimentach na rzecz wspólnych małoletnich dzieci, o tyle realizacja obowiązku alimentacyjnego między małżonkami zależy właśnie od względów słuszności. Choroba i niepełnosprawność małżonka pozostającego w separacji uznana powinna być za okoliczność objętą względami słuszności (por. wyrok WSA w Bydgoszczy z 29.09.2010 r., II SA/Bd 797/10).

Orzeczenie separacji wywołuje skutki także w prawie spadkowym. W razie śmierci jednego z małżonków pozostających w separacji, współmałżonek zostaje wyłączony od dziedziczenia z ustawy. Dziedziczy oczywiście, jeśli został wskazany w testamencie.

Na skutek separacji ustają też małżeńskie obowiązki wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy (choć nie zawsze) i wierności oraz współdziałania dla dobra założonej przez siebie rodziny i przyczyniania się do zaspokajania jej potrzeb.

Podstawa prawna:
art. 611, 613, 614 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 682 z późn. zm.)