Subskrybuj nas na Youtube
Polskie prawo przewiduje dwa źródła powołania do spadku: przepisy ustawy oraz wolę spadkodawcy, którą może wyrazić (wyłącznie) w testamencie. Spadkodawca może sporządzić testament własnoręcznie (opatrując go datą i podpisując), w formie aktu notarialnego albo wyrazić swą ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Ten ostatni sposób sporządzenia testamentu wymaga ponadto obecności dwóch świadków. Przepisy przewidują też wyrażanie ostatniej woli – w ściśle określonych warunkach – w formach szczególnych. Najpowszechniej występującą w praktyce taką formą szczególną jest testament ustny. Najczęściej też dochodzi do prób fałszowania takich testamentów, to też stwierdzenie nabycia spadku na podstawie takiego testamentu wymaga wnikliwego badania dochowania formalnych przesłanek i okoliczności ważności.
Testament ustny może zostać sporządzony jedynie w sytuacjach określonych w ustawie. Chodzi o jedną z trzech sytuacji:
1) zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy,
2) okoliczności szczególne uniemożliwiają skorzystanie ze zwykłej formy testamentu,
3) okoliczności szczególne utrudniają skorzystanie ze zwykłej formy testamentu.
Trzeba przyznać, że te podstawy nie są określone precyzyjnie i wymagają każdorazowo indywidualnego podejścia do konkretnego przypadku.
Obawa rychłej śmierci
W części orzeczeń Sąd Najwyższy przyjął, że wystarczy subiektywnie uzasadniona obawa rychłej śmierci. W innych z kolei – przyjmował stanowisko przeciwne, uznając, że obawa rychłej śmierci musi być uzasadniona stanem zdrowia spadkodawcy, ocenianym z punktu widzenia wiedzy lekarskiej. Wydaje się, że najtrafniejsze jest przyjęcie stanowiska pośredniego. Przekonanie spadkodawcy o rychłej śmierci może uzasadniać każda przyczyna, która w świetle aktualnej wiedzy i doświadczenia życiowego, może spowodować bliską śmierć. Może to być zły stan zdrowia, podeszły wiek, znajdowanie się w sytuacji zagrażającej bezpośrednio życiu. Jednakże subiektywne odczucia powinny jednocześnie być usprawiedliwione obiektywnymi okolicznościami (por. postanowienie SN z 27.02.2013 r., IV CSK 380/12). Zaistnienie takiej przyczyny należałoby w każdym razie skonfrontować z aktualną wiedzą i doświadczeniem życiowym, a także uwzględnić indywidualne właściwości organizmu spadkodawcy. Nie da się przy tym całkowicie pominąć „przeczucia śmierci” (por. postanowienie SN z 08.02.2006 r., II CSK 128/05)
Sam lęk, czy strach przed śmiercią odczuwany przez spadkodawcę, a nie poparte okolicznościami obiektywnymi, nie może stanowić wystarczającej podstawy do uznania, że obawa rychłej śmierci (por. postanowienie SN z 11.03.2009 r., I CSK 321/08).
Nie jest wystarczający ani sam podeszły wiek spadkodawcy, ani utrzymujący się przez dłuższy czas zły stan zdrowia na tle przewlekłego schorzenia. (por. postanowienie SN z 24.06.1974 r., III CRN 118/74). W takich przewlekłych stanach chorobowych istotne znaczenie ma ustalenie nagłego pogorszenia się stanu zdrowia lub pojawienia się nowych rokowań wskazujących na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy (por. postanowienie SN z 25.07.2003 r., V CK 120/02). Inaczej zostanie oceniona sytuacja, gdy rozwój trwającej od pewnego czasu choroby jest w miarę równomierny (por. postanowienie SN z 15.04.2003 r., V CK 9/02)
Zamiar samobójczy, co do zasady, nie powinien uzasadniać obawy rychłej śmierci. W ocenie SN nie stanowi on bowiem okoliczności nieodwracalnie zagrażającej życiu (por. postanowienie SN z 05.07.2006 r., IV CSK 74/06)
Obawa rychłej śmierci musi zachodzić w chwili składania oświadczenia woli na wypadek śmierci, a jej późniejsze odpadnięcie nie ma większego znaczenia (por. postanowienie SN z 29.06.2012 r., I CSK 575/11). Jednocześnie jednak sam fakt śmierci spadkodawcy w krótkim czasie po sporządzeniu testamentu niekoniecznie będzie oznaczać, że przesłanka obawy rychłej śmierci została spełniona. O ile nie możliwe wskazanie, choćby orientacyjnego, okresu, po upływie którego zgon powinien nastąpić, o tyle przyjąć można bez wątpienia, że musi to być perspektywa nieodległa (por. postanowienie SN z 23.11.1998 r., II CKN 47/98)
Decydujące znaczenie przypisuje się przesłankom obiektywnym, opartych na kryteriach medycznych. Tylko one mogą prognozować nieodległy zgon testatora z dużym prawdopodobieństwem. Przeważnie osoba chora odczuwa dolegliwości chorobowe, zatem przesłanki obiektywne i subiektywne występują łącznie. Często nieuchwytna jest granica między „obawą śmierci” a „obawą rychłej śmierci” (por. postanowienie SN z 24.03.2000 r., I CKN 485/98)
Inne okoliczności uzasadniające ustne wyrażenie ostatniej woli
Jeszcze trudniejsze może okazać się wykazanie okoliczności uniemożliwiających lub znacznie utrudniających skorzystanie ze zwykłej formy testamentu. Przesłanki takie nie zostały wyliczone choćby przykładowo. Co zatem może być uznane za okoliczność uniemożliwiającą lub utrudniającą skorzystanie ze zwykłej formy testamentu? Generalnie chodzi o okoliczności niecodzienne, odbiegające od normalnego stanu rzeczy. Mogą obejmować zdarzenia nadzwyczajne, powszechnie burzące ustalony porządek, np. powódź, przerwanie komunikacji, czyli okoliczności obiektywne. Mogą też być wywołane przyczynami subiektywnymi, odnoszącymi się do osoby spadkodawcy. Chodzi mianowicie o takie sytuacje, w których nie można przyjąć, że zostanie dochowana zwykła forma testamentu, a to z uwagi na stan fizyczny, psychiczny, stopień rozeznania i umiejętności w odniesieniu do pisma i formułowania tekstu oraz skorzystania z usług właściwych podmiotów (por. postanowienie SN z 27.02.2013 r., IV CSK 380/12).
Wspomniane okoliczności muszą uniemożliwiać lub co najmniej znacznie utrudniać skorzystanie ze zwyklej formy testamentu. Ocena konkretnych trudności musi być dokonywana każdorazowo przy uwzględnieniu możliwości samego spadkodawcy.
Obecność świadków
Wystąpienie powyższych okoliczności umożliwia spadkodawcy wyrażenie swej ostatniej woli w formie szczególnej. Tu z kolei muszą zostać spełnione dwa kolejne warunki, pierwszy z nich to ustny charakter wyrażenia ostatniej woli. Warunek ten zostanie spełniony tylko wówczas, gdy od spadkodawcy pochodzi nie tylko inicjatywa sporządzenia testamentu, ale również decyzja odnośnie tego, kogo chce on powołać w charakterze spadkobiercy czy też zapisobiorcy i czym chce rozrządzić. Oświadczenie zawierające te elementy musi być złożone przed przystąpieniem do spisywania treści testamentu. Nie oznacza to, że niedopuszczalne jest zadawanie pytań spadkodawcy przez świadków, mających na celu właściwe zrozumienie woli spadkodawcy. Podobnie należy ocenić zwracanie spadkodawcy uwagi na nieskuteczność czy też niedopuszczalność określonego rozrządzenia (por. uchwała SN z 26.02.1993 r., III CZP 24/93)
Drugim warunkiem skutecznego oświadczenia ostatniej woli w tej formie szczególnej jest obecność świadków, w liczbie trzech. Świadkiem testamentu może być osoba, do której spadkodawca kieruje swoje oświadczenie, jest obecna przy składaniu tego oświadczenia, świadoma swej roli, rozumie treść woli spadkodawcy i jest gotowa do jej spełnienia. (por. postanowienie SN z 11.03.2011 r., II CSK 379/10). Taka osoba powinna być świadoma swej roli świadka. Powinna skoncentrować swą uwagę na odbieraniu i rejestrowaniu treści oświadczenia (por. postanowienie SN z 29.06.2010 r., III CSK 317/09). Nie ma przy tym znaczenia, czy spadkodawca zaprosił czy przywołał specjalnie w charakterze świadka daną osobę. W tym sensie świadkiem testamentu ustnego może być także osoba, która przypadkowo przebywała w domu testatora. Decydujące znaczenie ma tu wola spadkodawcy, a nie osoby wskazanej jako świadek. Tym samym dana osoba staje się świadkiem przez sam fakt, że testator w obecności tej osoby podaje jej do wiadomości swoją wolę, którą ona przyjmuje (por. postanowienie SN z 13.06.2000 r., V CKN 67/00)
Dwa sposoby ustalenia treści testamentu
Treść tak wyrażonej ostatniej woli może być stwierdzona na dwa sposoby. Po pierwsze, jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. Pismo to, zawierające datę złożenia oświadczenia oraz datę jego spisania, podpisuje spadkodawca i dwóch świadków albo wszyscy świadkowie. Osoba trzecia, która spisuje testament ustny, powinna spełniać kryteria obiektywizmu, podobnie jak świadek. Dlatego też podlega ona odpowiedniemu wyłączeniu od tej czynności na zasadach przewidzianych dla wyłączenia świadka testamentowego (por. postanowienie SN z 13.05.1999 r., III CKN 231/98)
Drugi sposób polega na ustalenia treści testamentu ustnego przez sąd. W taki sposób treść testamentu ustnego może zostać stwierdzona, jeśli nie została ustalona w sposób powyższy. Sądowe ustalenie treści testamentu ustnego może zostać dokonane w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku, na podstawie zgodnych zeznań co najmniej 2 świadków.
Podstawa prawna: Art. 952 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 459 z późn. zm.)