Odmowa złożenia zeznań
Pierwszą i podstawową zasadą postępowania cywilnego w zakresie świadków jest obowiązek złożenia zeznań. Z prawa odmowy do składania zeznań mogą skorzystać jedynie małżonkowie stron sporu, rodzice oraz dzieci (wstępni i zstępni), teść i teściowa (powinowaci) a także dzieci adoptowane (przysposobieni). Prawo do odmowy zeznań trwa pomimo np. rozwodu (nie musimy zeznawać w sprawie cywilnej np. byłego współmałżonka). Odmowa zeznań jest niemożliwa w sprawach o prawa stanu, np. w sprawie o rozwiązanie przysposobienia (adopcji).
Jeśli mamy prawo do odmowy złożenia zeznań to i tak musimy stawić się w miejscu i czasie oznaczonym w doręczonym nam wezwaniu.
Kiedy jednak nie należymy do żadnej z wyżej wspomnianych kategorii osób, wówczas ciąży na nas obowiązek złożenia zeznań na wezwanie. Jeśli w trakcie przesłuchania odpowiedź na zadane nam pytanie może nas (lub naszych bliskich) narazić na odpowiedzialność karną, hańbę, dotkliwą szkodę majątkową lub może naruszyć istotną tajemnicę zawodową – wówczas mamy prawo odmówić odpowiedzi na takie pytanie (z podaniem uzasadnienia).
Za nieuzasadnioną odmowę złożenia zeznań lub przyrzeczenia możemy zostać skazani na grzywnę. Sąd ma ponadto prawo w takiej sytuacji zastosować wobec nas maksymalnie tygodniowy areszt, dotąd aż zdecydujemy się złożyć przyrzeczenie lub zeznanie.
Nie możemy skorzystać z prawa do domowy złożenia zeznań, odpowiedzi na pytanie ani nie możemy być zwolnieni ze złożenia przyrzeczenia w sytuacji, kiedy występujemy w sądzie jako świadkowie zeznający co do treści testamentu ustnego.
Wezwanie na świadka
Co powinno zawierać prawidłowe wezwanie? Na dokumencie musi być wymienione nasze imię, nazwisko i adres zamieszkania, ponadto miejsce i czas przesłuchania, nazwiska stron i przedmiot sprawy oraz zwięzła informacja o karach, jakie nam grożą za pogwałcenie obowiązków świadka. Na wezwaniu musi się także znaleźć informacja o zwrocie wydatków koniecznych, które poniesiemy w związku ze stawieniem się do sądu (przede wszystkim koszty podróży). Za czas poświęcony na udział w rozprawie przysługuje nam prawo do wynagrodzenia za utratę zarobku.
Jeśli z powodu stanu zdrowia lub z innej przyczyny, która nie da się usunąć, nie możemy wziąć udziału w przesłuchaniu w miejscu wskazanym na wezwaniu, wówczas sąd może zarządzić przesłuchanie nas w miejscu naszego pobytu.
Jeśli mamy ku temu ważne powody, możemy wnioskować do sądu o zaliczkę na poczet kosztów podróży i utrzymania w miejscu odbywania się naszego przesłuchania.
Kiedy jednak dotrzemy do sądu na wezwanie, wówczas nierzadko możemy być jedną z wielu osób przesłuchiwanych w danej sprawie. Kolejność przesłuchania w takiej sytuacji ustanawia sąd.
Zanim zostaniemy wywołani, oczekujemy poza salą rozpraw (nie możemy być obecni w trakcie przesłuchania innych świadków). W przypadku świadka obcojęzycznego sąd może skorzystać z tłumacza.
Kiedy zostaniemy wyczytani do zajęcia miejsca przesłuchań świadków, usłyszymy pouczenie o prawie do odmowy składania zeznań oraz o karach za składanie fałszywych zeznań. Na początku sąd zapyta o nasze dane osobiste oraz o to, jakie stosunki łączą nas ze stronami. Przed pierwszym pytaniem w przesłuchaniu sąd odbierze od świadka przyrzeczenie, w którym zobowiązujemy się mówić prawdę bez zatajania znanych faktów. W trakcie składania przyrzeczenia wszyscy, z wyjątkiem sędziego, stoją. Przyrzeczenia nie składają osoby, które nie ukończyły 17 lat oraz skazani w przeszłości za składanie fałszywych zeznań.
Zeznania
Najpierw pytania zadaje przewodniczący składu orzekającego. Pozostali sędziowie oraz strony mogą nas również pytać. Osoby niesłyszące i nieme składają przyrzeczenie i zeznania na piśmie lub przy pomocy biegłego.
Co do zasady składamy zeznania ustnie. Sąd ma jednak prawo wezwania nas do złożenia przyrzeczenia i zeznań w formie pisemnej (wówczas wyznacza nam termin złożenia tekstu zeznań).
Jeśli nasze zeznania stoją w sprzeczności z tym, co powiedział inny świadek, sąd może dokonać konfrontacji nas z innym świadkiem.
Nasze zeznania są na bieżąco protokołowane. Treść naszych zeznań zawartych w protokole mamy prawo prostować i uzupełniać.
Z sądu mamy prawo wyjść dopiero, kiedy przewodniczący składu orzekającego nam na to zezwoli.
Kary za niestawiennictwo bez powodu
Za nieusprawiedliwioną nieobecność sąd nakłada grzywnę i wzywa nas powtórnie. Jeśli i tym razem się nie stawimy, wówczas ponownie zostaniemy obłożeni grzywną, a dodatkowo możemy zostać przymusowo doprowadzeni przez policję.
Kiedy otrzymamy postanowienie sądu o nałożeniu grzywny, wówczas mamy tydzień na usprawiedliwienie naszego niestawiennictwa.Usprawiedliwić możemy się również na pierwszym posiedzeniu, na które zostaniemy wezwani.
Zażalenie
Na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego w sprawie naszych należności z tytułu zwrotu kosztów stawiennictwa, skazania nas na grzywnę, przymusowe sprowadzenie lub areszt – mamy prawo złożyć zażalenie do sądu drugiej instancji.