Prawo pierwokupu nieruchomości zabytkowych przysługuje gminom. Zostało jednak ograniczone do przypadków, w których prawo jest ujawnione w księdze wieczystej.
Ustawowe prawo pierwokupu jest wyjątkową instytucją, polegającą na ograniczeniu prawa właściciela do swobodnego wyboru podmiotu, któremu sprzeda nieruchomość. Prawo pierwokupu służy do zapewnienia oznaczonemu podmiotowi pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości, przed innymi potencjalnymi nabywcami. Odnosi się ono jedynie do sprzedaży, a nie do innych form przeniesienia własności nieruchomości.

Podmioty uprawnione

Zasada działania prawa pierwokupu polega na obowiązku właściciela nieruchomości do zaoferowania uprawionemu podmiotowi kupna nieruchomości w sytuacji, kiedy znalazł innego nabywcę.
W przypadku nieruchomości zabytkowych takie prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy jednostkom samorządu terytorialnego, czyli gminom. Notariusz sporządzający umowę sprzedaży ma obowiązek poinformować odpowiednio wójta, burmistrza lub prezydenta miasta o zawartej umowie, w celu umożliwienia im skorzystania z prawa pierwokupu. Wykonanie prawa pierwokupu powinno nastąpić w ciągu miesiąca od dnia otrzymania zawiadomienia o zawartej warunkowej umowie sprzedaży.
Jednakże w przypadku nieruchomości zabytkowych ustawodawca ograniczył prawo pierwokupu do tych tylko nieruchomości, w wypadku których prawo pierwokupu jest ujawnione w księdze wieczystej prowadzonej dla takiej nieruchomości.



Księgi wieczyste

W przypadku niektórych nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków fakt ten jest ujawniony w księdze wieczystej na podstawie wniosku konserwatora. Często wpis w dziale III księgi wieczystej informuje tylko o zabytkowym charakterze nieruchomości, numerze, pod którym nieruchomość wpisana jest do rejestru zabytków albo zawiera opis danej nieruchomości. Natomiast nie zawiera adnotacji o prawie pierwokupu, gdyż konserwator nie jest uprawiony do ujawnienia takiej informacji. Taki wpis nie powoduje, że gminie przysługuje ustawowe prawo pierwokupu. Prawo pierwokupu powinno być wprost ujawnione w księdze wieczystej.
Wpis do rejestru zabytków dokonywany jest na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków i to właśnie na wniosek konserwatora ujawnia się w księdze wieczystej fakt wpisania nieruchomości do takiego rejestru. Wojewódzki konserwator zabytków jest uprawniony jedynie do złożenia wniosku o ujawnienie wpisu nieruchomości do rejestru zabytków. Nie jest to jednak tożsame z ujawnieniem prawa pierwokupu w rozumieniu przepisów ustawy. Wniosek o wpis prawa pierwokupu może złożyć jedynie właściwa gmina, dołączając do wniosku wypis (wyrys) z planu zagospodarowania przestrzennego lub decyzję o wpisie do rejestru zabytków, chyba że jest to już ujawnione w księdze wieczystej.

Obowiązki gminy

Przepisy nie nakładają jednak na gminę obowiązku ujawniania prawa pierwokupu. Jest to jedynie uprawnienie przysługujące gminie. Brak takiego wniosku powoduje, że prawo pierwokupu nie powstanie.
Powiązanie przez ustawodawcę powstania prawa pierwokupu z koniecznością podjęcia działania przez gminę wynika z faktu, że najczęściej właścicielami takich nieruchomości są podmioty prawa prywatnego. Właściciele tego typu nieruchomości już obciążeni dodatkowymi obowiązkami związanymi z utrzymaniem nieruchomości zabytkowej nie powinni być jeszcze dodatkowo związani przysługującym gminie prawem pierwokupu.
3 dział
wpis w tym dziale informuje o zabytkowym charakterze nieruchomości