Wraz z Nowym Rokiem weszła w życie ustawa z 10 września 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów (Dz.U. z 2015 r. poz. 1595). Reformuje ona m.in. część piątą kodeksu postępowania cywilnego, czyli przepisy o sądzie polubownym. Zmianie uległy regulacje dotyczące bezstronności i niezależności arbitrów oraz system postępowań postarbitrażowych, obejmujący postępowania o uchylenie oraz uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego, prowadzone przed sądami powszechnymi.
Pomimo upływu zaledwie kilku tygodni od wejścia w życie reformy pojawiły się już wątpliwości dotyczące jej przepisów przejściowych określających, do których spraw stosuje się nowe prawo. Powód? Artykuł 9 nowelizacji stanowi, że do postępowań wszczętych na podstawie kodeksu postępowania cywilnego i niezakończonych przed dniem wejścia w życie tej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Przepis ten wyraża zasadę jednolitości postępowania, co uzasadnia wniosek, że nowe zasady – dotyczące m.in. skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego czy wniosku o uznanie i stwierdzenie wykonalności takiego wyroku – będą miały zastosowanie do spraw wszczętych przed sądami powszechnymi po 1 stycznia 2016 r. Nie jest zatem istotne, kiedy został wydany wyrok sądu polubownego, będący przedmiotem takiego postępowania postarbitrażowego, albo kiedy zostało wszczęte postępowanie przed sądem polubownym. Z kolei w przypadku regulacji dotyczących bezstronności i niezależności arbitrów związanych z samym postępowaniem przed sądem polubownym, nowelizacja będzie miała zastosowanie do wszystkich postępowań arbitrażowych, wszczętych po 1 stycznia 2016 r., bez względu na to, kiedy został sporządzony zapis na sąd polubowny.
W tym stanie rzeczy pojawia się jednak problem praktyczny, związany ze skróceniem w ramach reformy terminu do wniesienia skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego z 3 do 2 miesięcy. Termin ten biegnie co do zasady od dnia doręczenia stronie wyroku (art. 1208 par. 1 k.p.c.). Ale jeżeli wyrok sądu polubownego został doręczony stronie w listopadzie lub grudniu 2015 r., powstaje pytanie, który z terminów – 3-miesięczny czy 2-miesięczny – będzie miał zastosowanie do skargi o uchylenie takiego wyroku.
Sąd badający spełnienie wymagań formalnych skargi wniesionej po 1 stycznia 2016 r. będzie stosował nowe prawo procesowe. Zgodnie z dyspozycją art. 1207 par. 2 k.p.c. (który przewiduje odpowiednie stosowanie przepisów o apelacji) odrzuci więc skargę wniesioną po upływie przepisanego terminu. W tej sytuacji możliwe jest dokonanie językowej wykładni art. 9 nowelizacji i przyjęcie, że wraz z wszczęciem postępowania ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego nowe prawo procesowe stosuje się bez wyjątku. W efekcie skarga wniesiona po upływie terminu 2-miesięcznego podlegałaby odrzuceniu jako spóźniona.
Jednakże bardziej uzasadniona wydaje się wykładnia, zgodnie z którą w opisanych okolicznościach zastosowanie będzie miał poprzednio obowiązujący termin 3-miesięczny. I to nawet wówczas, gdy postępowanie ze skargi o uchylenie wyroku arbitrażowego zostało wszczęte dopiero w 2016 r. Trzeba bowiem zauważyć, że w postępowaniu cywilnym termin rozpoczyna swój bieg w dniu następującym po tym, w którym nastąpiło zdarzenie będące – zgodnie z wolą ustawodawcy – początkiem tego terminu. Zdarzeniem tym w przypadku terminu na wniesienie skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego jest doręczenie stronie wyroku arbitrażowego, które jest czynnością procesową dokonywaną przez sam sąd polubowny. W konsekwencji, pomimo że przepis ustanawiający termin do wniesienia skargi znajduje się w Tytule VII części piątej k.p.c. („Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego”), jest on funkcjonalnie powiązany z postępowaniem przed sądem polubownym. W związku z tym 2-miesięczny termin na wniesienie skargi o uchylenie wyroku arbitrażowego będzie miał zastosowanie – podobnie jak przepisy zmieniające regulacje dotyczące bezstronności i niezależności arbitrów – dopiero do postępowań arbitrażowych, a nie do postępowań ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, wszczętych po 1 stycznia 2016 r.
Należy wskazać, że proponowana wykładnia ma charakter prokonstytucyjny. Przyjęcie bowiem, że termin, który rozpoczął już swój bieg, zostanie skrócony w związku z wejściem w życie nowej ustawy (mimo braku przepisu regulującego tę kwestię w sposób niewątpliwy), wydaje się nie do pogodzenia z podstawowymi zasadami demokratycznego państwa prawnego, a w szczególności z zakazem retroaktywności. Stosowanie skróconego, 2-miesięcznego terminu do wniesienia skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego od wyroku doręczonego stronie w 2015 r. oznaczałoby wszak, że nowelizacja k.p.c. niekorzystnie wpływa na uprawnienia stron postępowania arbitrażowego, powstałe przed jej wejściem w życie. W sposób rażący ilustruje to sytuacja, w której termin do wniesienia takiej skargi miałby wygasnąć wraz z wejściem w życie nowelizacji.