M. in. gdy dziecko lub osoba ucząca się pozostają w związku małżeńskim; dziecko zostało umieszczone w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie albo w pieczy zastępczej, osoba ucząca się została umieszczona w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie; pełnoletnie dziecko lub osoba ucząca się jest uprawniona do zasiłku rodzinnego na własne dziecko, a także gdy osobie samotnie wychowującej dziecko nie zostało zasądzone świadczenie alimentacyjne od drugiego rodzica. W tym ostatnim przypadku wyjątkami są sytuacje, gdy np. rodzice lub jedno z rodziców dziecka nie żyje czy ojciec dziecka jest nieznany.
RPO Irena Lipowicz podkreśla, że ustawodawca zatem określił, iż samotny rodzic ubiegający się o świadczenia rodzinne "jest bezwzględnie zobowiązany do uzyskania orzeczenia sądu w zakresie alimentów na rzecz dziecka". Zdaniem Lipowicz rygoryzm tak skonstruowanego przepisu powoduje, że żadne inne ustalenia rodziców dziecka w kwestii zobowiązania alimentacyjnego, np. zawarcie ugody, nie mogą być w ogóle brane pod uwagę przy rozstrzyganiu o uprawnieniu do świadczeń rodzinnych.
"Analiza przepisów ustawy o świadczeniach rodzinnych wskazuje na nierówne traktowanie osób samotnie wychowujących dziecko w dostępie do zasiłku rodzinnego, gdyż wyłącza z kręgu osób uprawnionych do uzyskania świadczenia tych samotnych rodziców, którzy prawo dziecka do alimentów od drugiego rodzica dokumentują np. ugodą sadową, zamiast wyroku sądu, a jednocześnie znajdują się w trudnej sytuacji materialnej warunkującej prawo do świadczeń rodzinnych. W konsekwencji, w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, prowadzi to do naruszenia art. 2, art. 32 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej" - napisała Lipowicz w piśmie do ministra Władysława Kosiniaka-Kamysza.
Rzecznik dodaje, że celem zasiłku rodzinnego jest udzielenie rodzinie o niskich dochodach wsparcia poprzez częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka. Jej zdaniem, patrząc więc na prawo do zasiłku poprzez pryzmat celu, jakiemu ma on służyć, brak jest uzasadnienia do utrzymywania wyżej wspomnianej regulacji z ustawy o świadczeniach rodzinnych.
Lipowicz podkreśla, że jest to tym bardziej uzasadnione, ponieważ w polskim systemie prawnym model postępowania cywilnego preferuje polubowne rozstrzyganie sporów, a art. 10 Kodeksu postepowania cywilnego wręcz nakłada na sąd obowiązek dążenia do ugodowego załatwienia sprawy, jeżeli tylko zawarcie ugody jest dopuszczalne.
Z oceną Rzecznika nie zgadza się resort pracy. W wyjaśnieniach przesłanych PAP przekonuje, że przepisy ustawy o świadczeniach rodzinnych "nie wskazują na nierówne traktowanie osób wychowujących dziecko i nie wyłączają z kręgu osób uprawnionych do tego świadczenia samotnych rodziców, którzy prawo dziecka do alimentów potwierdzą innym niż wyrok sądu dokumentem, pochodzącym lub zatwierdzonym przez sąd (np. postanowieniem sądu o zatwierdzeniu ugody)".
Zdaniem MPiPS taki samotny rodzic również będzie miał ma prawo do uzyskania zasiłku rodzinnego po spełnieniu pozostałych warunków ustawowych.
Resort wskazuje przy tym na zapis rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie sposobu i trybu postępowania w sprawach o świadczenia rodzinne. Wskazano w nim, że do wniosku o zasiłek rodzinny należy dołączyć: odpis orzeczenia sądu zasądzającego alimenty, odpis protokołu posiedzenia zawierającego treść ugody sądowej lub odpis zatwierdzonej przez sąd ugody zawartej przed mediatorem zobowiązujących do alimentów.
Jak informuje MPiPS, zasiłek rodzinny jest podstawowym świadczeniem rodzinnym, z którego w całym kraju korzysta obecnie ponad 934 tys. rodzin. O tym, czy zasiłek rodzinny przysługuje, decyduje m.in. kryterium dochodowe. Obecnie jest to 574 zł na osobę w rodzinie lub 664 zł dla rodzin z niepełnosprawnym dzieckiem; dochód rodziny w przeliczeniu na osobę oblicza się poprzez zsumowanie dochodów członków rodziny, podzielenie sumy przez liczbę miesięcy, w których zostały one osiągnięte, a następnie podzielenie wyniku na liczbę osób w rodzinie.
Obecnie zasiłek rodzinny wynosi: 77 zł na dziecko w wieku do ukończenia 5 roku życia; 106 zł na dziecko w wieku powyżej 5 roku życia do ukończenia 18 roku życia; 115 zł na dziecko w wieku powyżej 18. roku życia do ukończenia 24. roku życia.
Inne świadczenia rodzinne to: jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka, zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne i specjalny zasiłek opiekuńczy, zasiłek dla opiekuna.
Kwoty kryteriów dochodowych uprawniających do zasiłku rodzinnego, a także wysokość poszczególnych świadczeń rodzinnych podlegają weryfikacji co 3 lata, z uwzględnieniem wyników badań progu wsparcia dochodowego rodzin. Ostatnia weryfikacja miała miejsce 1 listopada 2012 r.