Państwo i prawo wobec przemocy domowej. Prawo, polityka społeczna, dobre praktyki

Przemoc domowa to jedno z najczęściej występujących naruszeń praw człowieka i czynów przestępnych, a zarazem problem społeczny obecny we wszystkich społeczeństwach i kręgach kulturowych. Dotyka przede wszystkim kobiet i dzieci. Ale ofiarą przemocy może stać się dosłownie każdy.

W reakcji na to zjawisko powstają regulacje, których celem jest penalizacja przemocy domowej, a przede wszystkim ochrona osób pokrzywdzonych przemocą. Pierwszym aktem prawnym tego typu jest ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Od tego czasu problem stopniowo malał, lecz wciąż stanowił poważne wyzwanie społeczne. Dlatego powstała tzw. ustawa antyprzemocowa, wprowadzona w życie 30 listopada 2020 r. oraz uzupełniająca ją tzw. ustawa antyprzemocowa 2.0 z 9 marca 2023 r. W jaki sposób państwo reaguje na problem przemocy domowej? Jak ustawy regulują sytuację pokrzywdzonych i sprawców? Czy istnieją dobre praktyki w realizacji celów ochrony ofiar przemocy w domowej? Poniżej wyjaśnimy te kwestie.

Przemoc domowa – definicja ustawowa

Przemoc domowa (wcześniej określana jako przemoc w rodzinie) zgodnie z art. 2 pkt 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie definiowana jest jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

Co istotne, nawet jednorazowe zachowanie (działanie bądź zaniechanie), które narusza prawa lub dobra osobiste członków rodziny, można określić mianem przemocy domowej, a tym samym ukarać stosownie do przepisów ustawy.

Główne założenia ustaw antyprzemocowych

Według inicjatorów ustawy z 30 kwietnia 2020 r. głównym jej celem było wprowadzenie kompleksowych rozwiązań umożliwiających szybkie izolowanie osoby dotkniętej przemocą, zwłaszcza w przypadkach, gdy istnieje zagrożenie dla życia lub zdrowia domowników, a w rezultacie przyspieszenie procedur chroniących osoby pokrzywdzone przemocą.

Najważniejszym założeniem powstałej w Ministerstwie Sprawiedliwości ustawy jest umożliwienie policji oraz Żandarmerii Wojskowej podjęcia natychmiastowej reakcji wobec sprawców przemocy domowej. Jeśli funkcjonariusze ocenią na podstawie specjalnego formularza, że zagraża on życiu lub zdrowiu domowników, wydają nakaz natychmiastowego opuszczenia lokalu oraz zakazu zbliżania do osób pokrzywdzonych. Decyzja służb obowiązuje 14 dni z możliwością dalszego przedłużenia. O trwałym wydaleniu przemocowca z mieszkania decyduje sąd, a funkcjonariusze od razu dostarczają pokrzywdzonym formularz. Mechanizm był wzorowany na sprawdzonych rozwiązaniach, obecnych od lat w Czechach i Austrii.

Przygotowana w Ministerstwie Sprawiedliwości ustawa antyprzemocowa 2.0, która weszła w życie pod koniec czerwca 2023 r., rozszerza zakres ochrony osób pokrzywdzonych przemocą. Teraz sprawcy nie będą mogli nachodzić swoich bliskich także poza miejscem zamieszkania – w pracy, szkole, na boisku czy bibliotece. Nowe przepisy kończą ze stalkingiem wobec osób pokrzywdzonych. Zakaz zbliżania będzie obejmował komunikowanie się telefonicznie lub za pomocą sieci. Tak jak w przypadku pierwszej wersji ustawy, zakaz będzie mógł być wydany przez policję na okres 14 dni oraz wydłużony na stałe przez sąd.

Przepisy antyprzemocowe mają na celu zmniejszenie przestępczości, ochronę jednostek i zapewnienie im poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie. Przepisy te służą również jako środek „odstraszający”, jasno określając konsekwencje prawne, jakie poniesie sprawca przemocy. To przyczynia się do zmniejszenia liczby aktów przemocy i ich skutków.

Państwo i prawo wobec przemocy domowej

Państwo reaguje na problem przemocy domowej, tworząc wspomniane instrumenty prawne oraz mechanizmy niosące im natychmiastową pomoc. Ponadto państwo angażuje się w programy zapobiegania przemocy domowej, kampanie edukacyjne mające na celu podniesienie świadomości społecznej i promowanie zdrowych wzorców zachowań.

W tym celu powstał Fundusz Sprawiedliwości finansujący działalność 305 działających w całej Polsce ośrodków pomocy pokrzywdzonym przestępstwem. Wykaz placówek można znaleźć na stronie: https://www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl/pl/znajdz-osrodek-pomocy/.

Z natychmiastowej i bezpłatnej pomocy może skorzystać każda osoba pokrzywdzona przestępstwem, świadkowie oraz najbliższe im osoby. Wsparcie jest świadczone przez wykwalifikowanych specjalistów – przede wszystkim prawników, psychologów oraz psychoterapeutów. Pieniądze, którymi dysponuje Fundusz Sprawiedliwości, pochodzą od sprawców przestępstw – orzeczonych przez sądy świadczeń, nawiązek oraz potrąconych wynagrodzeń pracujących skazanych.

Aż 46 proc. wszystkich spraw, w których pomagają ośrodki pomocy pokrzywdzonym finansowane w ramach Funduszu Sprawiedliwości, dotyczy osób pokrzywdzonych przemocą domową. Do maja 2023 r. udzielono im ponad 102 tys. godzin bezpłatnej pomocy prawnej oraz 170 tys. godzin pomocy psychologicznej.

Państwo inwestuje w odpowiednie szkolenia dla służb policyjnych i sądowych, aby zapewnić skuteczną interwencję w przypadku przemocy domowej. Policja jest odpowiedzialna za reagowanie na zgłoszenia przemocy, a sądy mają za zadanie przeprowadzić sprawiedliwe procesy i orzec odpowiednie kary dla sprawców. Tak też się stało przy wcielaniu w życie obu ustaw antyprzemocowych. W 2020 r. przeszkolono w tym celu ponad 30 tys. funkcjonariuszy, ponowiono je w związku z ustawą 2.0. Specjalne, regularne szkolenia obejmują także sędziów sądów karnych, zajmujących się na co dzień problemem przemocy.

Ochrona rodziny jest uregulowana w różnych aktach prawnych, m.in. w konstytucji, kodeksie karnym, ustawie z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, ustawie z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, w regulacjach międzynarodowych i aktach wykonawczych, a przede wszystkim w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

Jednym z zadań jest przyjęcie przez Radę Ministrów Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, mającego na celu: zmniejszenie skali zjawiska przemocy w rodzinie, zintensyfikowanie działań profilaktycznych dotyczących przeciwdziałania przemocy w rodzinie, zwiększenie dostępności i skuteczności ochrony oraz wsparcia osób dotkniętych przemocą w rodzinie, zwiększenie skuteczności oddziaływań wobec osób stosujących przemoc w rodzinie, a także zwiększenie poziomu kompetencji przedstawicieli podmiotów i instytucji, które realizują zadania z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, aby podnieść jakość świadczonych usług oraz ich dostępność.

Dobre praktyki wobec osób pokrzywdzonych

W Polsce wzorcowy kanon zasad i warunków pomocy dla osób pokrzywdzonych przemocą został wypracowany przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, które funkcjonuje w ramach Instytutu Psychologii Zdrowia PTP w Warszawie. Stworzone tam zasady stały się powszechnie uznawanymi „dobrymi praktykami”.

Dobre praktyki sądów, kuratorów i policji to przede wszystkim okazywanie empatii, zainteresowania i szacunku osobie pokrzywdzonej i innym stronom i uczestnikom postępowania. Wymienione organy, instytucje i służby powinny mieć na względzie, by przypadki przemocy domowej nie były traktowane rutynowo. Konieczna jest każdorazowo wnikliwa diagnoza sytuacji. Nie może dochodzić do sytuacji, w której zeznania osób poszkodowanych są przyjmowane w sposób mogący pogłębiać traumatyczne przeżycia. Dobrą praktyką jest przesłuchiwanie osoby pokrzywdzonej bez obecności oskarżonego. Kolejną – współpraca wszystkich instytucji zaangażowanych w przeciwdziałanie przemocy domowej: policji, prokuratury, sądów, kuratorów i ośrodków terapii.

Przeciwdziałanie przemocy domowej. Rola instytucji i organizacji pozarządowych

W przeciwdziałaniu przemocy domowej istotną rolę odgrywają zarówno instytucje państwowe, jak i organizacje pozarządowe. Te drugie realizują swoją misję w różnych formach. Może to być pomoc psychologiczna, indywidualna lub grupowa, ważne są porady prawne, wsparcie socjalne, zapewnienie schronienia oraz pomoc w znalezieniu zatrudnienia.

Ważną rolę w przeciwdziałaniu przemocy domowej odgrywa wcześniej wspomniany Fundusz Sprawiedliwości, wspierający liczne kampanie społeczne oraz projekty o charakterze edukacyjnym. Mają one na celu uświadamiać społeczeństwo na temat istniejących rozwiązań prawnych, procedurach oraz dostępnych formach wsparcia wobec przemocy. Wiedza na temat swoich praw oraz licznych środkach pomocy pozwala natychmiastowo reagować i łamać tabu, jakim przez wiele lat była przemoc domowa.

Dzięki swojej bliskości elastyczności także organizacje pozarządowe często są w stanie szybko reagować na potrzeby ofiar i dostosowywać swoje działania do konkretnych sytuacji. Co więcej, osoby związane ze stowarzyszeniami, w tym również konsultanci zatrudnieni w instytucjach prowadzonych przez te stowarzyszenia, takie jak punkty informacyjno-konsultacyjne dla osób pokrzywdzonych przemocą w rodzinie czy centra pomocy dziecku i rodzinie mogą w ramach wykonywania swoich obowiązków występować w roli świadka w sprawach karnych dotyczących swoich klientów.

Przemoc domowa nie jest prywatną sprawą

Współpraca między instytucjami państwowymi a organizacjami pozarządowymi jest kluczowa dla skutecznego przeciwdziałania przemocy domowej. Wspólnym celem zaangażowanych stron powinno być stworzenie bezpiecznego i wspierającego środowiska, w którym przemoc domowa jest jednoznacznie piętnowana. Ważne jest również podkreślenie, że przemoc, która rozgrywa się w czterech ścianach, nie jest sprawą prywatną. Dlatego zarówno instytucje państwowe, jak i organizacje pozarządowe, zarówno sędziowie, policjanci, jak i osoby prywatne powinni zdecydowanie reagować na wszelkie przejawy przemocy domowej.

partner projektu: