Fundacja uważa, że konieczne jest zbadanie zgodności tych przepisów z konstytucją, Europejską Konwencją Praw Człowieka i Konwencją o Prawach Osób Niepełnosprawnych.

"Należy zwrócić uwagę na skalę problemu, który dotyczy tysięcy osób ubezwłasnowolnionych umieszczonych w domach pomocy społecznej wbrew własnej woli i pozbawionych dostępu do sądu w celu kontroli legalności i zasadności takich decyzji" - podkreśla Helsińska Fundacja Praw Człowieka w wystąpieniu do Rzecznika Praw Obywatelskich Ireny Lipowicz.

Anna Kabulska z wydziału komunikacji społecznej biura RPO powiedziała PAP, że pismo fundacji wpłynęło do biura Rzecznika; dodała, że kwestionowane w nim przepisy "są obecnie przedmiotem analizy".

Jak wskazuje Helsińska Fundacja Praw Człowieka, obecnie obowiązujące przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego i ustawy o pomocy społecznej umożliwiają umieszczenie osoby ubezwłasnowolnionej w domu pomocy społecznej (dps) wbrew jej woli, gdy zgodę na umieszczenie wyrazi jej opiekun.

W takiej sytuacji opiekun powinien uzyskać zgodę sądu opiekuńczego, jednak praktyka wskazuje, że nie zawsze ma to miejsce. Przepisy umożliwiają umieszczanie w domach pomocy społecznej również bez zgody opiekuna na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego - podkreśla Fundacja.

"Sama osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie ma prawa do zaskarżenia orzeczeń i decyzji, na podstawie których odbywa się umieszczenie w dps. Nie ma również żadnej procedury, za pomocą której osoba taka mogłaby domagać się kontroli sądowej legalności i zasadności ciągłego pobytu w domu pomocy społecznej" - wskazuje Marcin Szwed, prawnik HFPC.

HFPC podkreśliła, że te przepisy są niezgodne z Europejską Konwencją Praw Człowieka, co Europejski Trybunał Praw Człowieka potwierdził m.in. w wyroku w sprawie Kędzior przeciwko Polsce. „Pomimo upływu dwóch lat od wydania wyroku, wadliwa procedura wciąż obowiązuje, co przyczynia się do napływu kolejnych skarg do ETPC” – mówi Marcin Szwed.

Skargę do ETPC przeciwko Polsce złożył Stanisław Kędzior, który został ubezwłasnowolniony przez sąd, a następnie, na niosek opiekuna, umieszczony w dps. Dom pomocy społecznej - na podstawie wewnętrznych przepisów - potraktował przyjęcie mężczyzny jako dobrowolne i niewymagające zatwierdzenia przez sąd. Kędzior przebywał w zakładzie opiekuńczym przez 10 lat, bezskutecznie występując o zwolnienie i o uchylenie ubezwłasnowolnienia.

W październiku 2012 r. Trybunał uznał, że skarżący był zdolny do wyrażania opinii o swojej sytuacji, a umieszczenie go w domu pomocy społecznej - który całkowicie kontrolował jego leczenie, poruszanie się i przysługującą mu rentę inwalidzką, i gdzie nie zabrakło oceny stanu zdrowia psychicznego - za pozbawienie wolności naruszające konwencję praw człowieka. Trybunał stwierdził, że tryb umieszczenia skarżącego w ośrodku był niezgodny z prawem, m.in. ze względu na brak zaangażowania sądu.

W wystąpieniu do RPO Fundacja wskazała, że samo usprawnienie procedury przymusowego umieszczania osób ubezwłasnowolnionych w dps nie zapewni pełnego poszanowania ich praw, do czego zobowiązuje Polskę Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych. W tym celu niezbędne jest przeprowadzenie całościowej reformy systemu pomocy społecznej - podkreślono. Zdaniem HFPC należałoby odejść od zasady instytucjonalizacji w kierunku bardziej zindywidualizowanych mechanizmów wsparcia osób z niepełnosprawnościami, które umożliwiłyby im integrację ze społeczeństwem i środowiskiem lokalnym, a także chroniłyby ich wolność i prawo do prywatności.

Od czerwca 2014 r. toczą się prace nad nowelizacją ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (obecnie jest na etapie uzgodnień) mające wykonać wyrok ETPC ws. Kędzior p. Polska. Zgodnie z projektem założeń, do ustawy ma zostać dodany przepis, zgodnie z którym do umieszczenia osoby ubezwłasnowolnionej w dps wymagana będzie jej zgoda, jeżeli osoba ta zdolna jest do jej wyrażenia.

W przypadku sprzecznych oświadczeń opiekuna prawnego i samego ubezwłasnowolnionego co do umieszczenia w dps, decyzję podejmowałby sąd opiekuńczy. Jednocześnie nowelizacja obejmie zmiany, zgodnie z którymi badanie stanu psychicznego osoby przyjętej do dps bez jej zgody - pod względem istnienia ustawowych przesłanek jej skierowania do placówki - odbywać się może na wniosek tej osoby lub jej przedstawiciela ustawowego, składany nie częściej niż raz na 6 miesięcy. Natomiast w razie poprawy stanu psychicznego osoby przebywającej w dps, sąd będzie mógł z urzędu lub na wniosek zmienić orzeczenie o przyjęciu do dps.

Tydzień temu rząd przyjął z kolei założenia do nowelizacji prawa związanego z zasadami ubezwłasnowolnienia. Chodzi o dostosowanie polskiego prawa do międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka. Projekt założeń nowelizacji kilku ustaw został przedłożony przez ministra sprawiedliwości; zmierza on do zniesienia instytucji ubezwłasnowolnienia oraz zastąpienia jej "opieką", której rodzaj będzie indywidualnie dostosowywany do stopnia niepełnosprawności osoby oraz jej potrzeb związanych z podejmowaniem życiowych decyzji.

Zmianę przepisów uznano za konieczną, bo zdaniem ministrów obecne są "niezgodne ze standardami prawa międzynarodowego, a przede wszystkim z Konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, która gwarantuje wszystkim osobom niepełnosprawnym prawo do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny". Podkreśla się konieczną zmianę w postrzeganiu takich osób i ich funkcjonowania w społeczeństwie. Dziś polskie przepisy są tak sformułowane, że niepełnosprawność psychiczna staje się przeszkodą w podejmowaniu czynności prawnych.