Kiedy wracałem z kolegą wczesnym popołudniem z wykładów do domu, zatrzymała nas policja – pisze pan Maciej. – Funkcjonariusze powiedzieli, że to rutynowa kontrola, wylegitymowali nas, po czym na środku ulicy przy innych przechodniach przeszukali nasze plecaki. Kazali też podciągnąć nogawki. Ludzie się zatrzymywali i przyglądali, wyglądało to, jakbyśmy byli groźnymi przestępcami. Na pytanie, jaki jest powód kontroli, usłyszeliśmy: bo jesteście młodzi. Nie oponowaliśmy przeciwko ich działaniom, ale mam wątpliwości, czy funkcjonariusze nie przekroczyli swoich uprawnień
Wygląda na to, że przekroczyli. Wprawdzie jednym z uprawnień policji jest możliwość wylegitymowania w celu ustalenia tożsamości danej osoby, jednak funkcjonariuszy obowiązują określone przepisy. Przede wszystkim – niezależnie od prowadzonej czynności – policjant powinien się zachowywać z poszanowaniem godności ludzkiej i przestrzegać praw człowieka. Przy legitymowaniu ma obowiązek się przedstawić, podać swój stopień w taki sposób, by osoba legitymowana mogła te dane odnotować. Jednocześnie musi uzasadnić podjęcie czynności służbowej. Podanie przyczyny musi mieć miejsce zawsze, nie tylko podczas kontroli osobistej, ale także zwykłego legitymowania, a wyjaśnienie, że powodem jest młody wiek, zdecydowanie nie jest wystarczające. Uwaga! Mundurowy ma obowiązek z urzędu podać wspomniane informacje, nie musimy ich żądać. Jeśli legitymuje nas policjant nieumundurowany, oprócz podania imienia, nazwiska i stopnia, musi okazać legitymację służbową. Co więcej, na naszą prośbę powinien umożliwić odnotowanie informacji w niej zawartych. Policjant nie powinien legitymować bez konkretnej przyczyny. Jeśli żąda okazania dokumentu tożsamości bez powodu, teoretycznie można mu odmówić bez konsekwencji prawnych. W praktyce lepiej tego nie robić, bo może nas w takiej sytuacji doprowadzić na posterunek i tam sprawdzić dane. Pozostaje też kwestia udowodnienia przebiegu czynności. Jeśli nie będziemy mieć świadków lub nagrania zdarzenia, trudno będzie wykazać, że funkcjonariusz przekroczył swoje uprawnienia.
O ile w celu wylegitymowania policjant nie musi prowadzić nas w odosobnione miejsce, to zupełnie inaczej wygląda sytuacja w razie przeszukania bagażu lub kontroli osobistej. W żadnym przypadku nie powinno dojść do sytuacji, jaka spotkała pana Macieja. Istotne jest również to, że policjanci nie mogą bez powodu, nie kierując się żadnymi konkretnymi przyczynami, przeszukać bagażu lub innych przedmiotów, które ma przy sobie dana osoba – musi istnieć uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Tylko w wyjątkowych sytuacjach, gdy kontrola powinna zostać przeprowadzona niezwłocznie (np. w okolicznościach stanowiących zagrożenie dla życia, zdrowia lub mienia), policjanci mogą jej dokonać bez spełnienia wymienionych wymogów. W przypadku pana Macieja takich przesłanek nie było. Policjanci – jak zaznacza czytelnik – skontrolowali jego i kolegę wyłącznie ze względu na ich młody wiek. Nie zapewnili przy tym poszanowania ich godności osobistej. Kontrola miała miejsce na środku ulicy, na oczach przechodniów, młodzi ludzie zostali potraktowani jak przestępcy. Tak naprawdę funkcjonariusze nie dopełnili żadnego ze spoczywających na nich obowiązków.
Uwaga! Jeśli dojdzie do kontroli osobistej, pamiętajmy, aby zażądać od policjanta sporządzenia protokołu. Mundurowy nie ma takiego obowiązku. Na wszelki wypadek warto też samemu udokumentować przeprowadzone czynności. Może to być nagranie telefonem komórkowym lub zapewnienie sobie świadków. Policjanci nie są bezkarni, jeśli naruszą przepisy, ponoszą za to odpowiedzialność. Przy wątpliwościach co do sposobu przeprowadzenia kontroli i zachowania policjantów należy powiadomić o tym ich przełożonego.
Przepisy określające sytuacje, w których policja ma prawo legitymować, są dość ogólne
Policja ma prawo do legitymowania, gdy ustalenie tożsamości jest niezbędne do wykonania czynności służbowych, zwłaszcza:
● identyfikacji osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia,
● ustalenia świadków zdarzenia powodującego naruszenie bezpieczeństwa lub porządku publicznego,
● wykonania polecenia wydanego przez sąd, prokuratora, organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego,
● identyfikacji osób wskazanych przez pokrzywdzonych jako sprawców przestępstw lub wykroczeń,
● poszukiwania osób zaginionych lub ukrywających się przed organami ścigania lub wymiarem sprawiedliwości.

Podstawa prawna

Art. 15 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 2011 r. nr 287, poz. 1687 ze zm.). Par. 2, par. 16, par. 18 rozporządzenia Rady Ministrów z 26 lipca 2005 r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów (Dz.U. z 2005 r. nr 14, poz. 1186).

OPINIA EKSPERTA

Piotr Sobota, zespół prawa karnego Biura Rzecznika Praw Obywatelskich

Opisana sytuacja budzi wątpliwości co do prawidłowości czynności podjętych przez policjantów – należy jednak podkreślić, że znamy ją z relacji tylko jednej strony zdarzenia. Funkcjonariusze policji mają między innymi prawo do legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości (art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji) oraz do dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego (art. 15 ust. 1 pkt 5 ustawy o Policji). Kontrola osobista i przeglądanie zawartości bagażu może jednak nastąpić wyłącznie w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Ponadto przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 26 lipca 2005 r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów nakładają na funkcjonariuszy obowiązek podania swojego stopnia, imienia i nazwiska w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, a także podstawy prawnej i przyczyny podjęcia czynności służbowej (par. 2.1 rozporządzenia).
Ustawa o policji daje osobom poddanym kontroli osobistej prawo do złożenia zażalenia na sposób przeprowadzenia tych czynności do prokuratora (art. 15 ust. 7). Osoba taka może również złożyć skargę do przełożonego (komendanta powiatowego/miejskiego policji).
Przekroczenie uprawnień (np. poprzez przeprowadzenie kontroli osobistej bez podstawy faktycznej) lub niedopełnienie obowiązków (np. poprzez nieudzielenie właściwej informacji o przyczynie podjęcia czynności służbowej) przez policjanta może spowodować odpowiedzialność dyscyplinarną takiego policjanta, a w poważniejszych sytuacjach – także odpowiedzialność karną (art. 231 par. 1 kodeksu karnego).