W sprawach z zakresu ochrony praw i godności pacjenta szpitala psychiatrycznego właściwa jest przede wszystkim ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z 19 sierpnia 1994 roku. Ustawa reguluje kwestie dotyczące zarówno ochrony praw pacjenta, stosowania przymusu bezpośredniego, jak i przyjęcia, leczenia oraz wypisania ze szpitala psychiatrycznego. Ponadto w ustawie opisane są procedury przyjęcia do domu opieki społecznej i postępowania przed sądem opiekuńczym.

Należy pamiętać, że według omawianej ustawy, w toku leczenia pacjenta z zaburzeniami psychicznymi bierze się pod uwagę nie tylko cele medyczne, ale także interesy oraz dobra osobiste pacjenta. Wszelkie przesyłki adresowane do pacjenta z zaburzeniami psychicznymi korzystają z ochrony tajemnicy korespondencji a pacjent ma zagwarantowany swobodny kontakt z rodziną i innymi osobami. Ordynator szpitala może zgodzić się także na okresowe przebywanie pacjenta poza szpitalem, jeśli nie zagraża to danej osobie lub innym.

Rzecznik praw pacjenta szpitala psychiatrycznego

Pacjent, jego rodzina, przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny mają prawo do pomocy ze strony rzecznika praw pacjenta szpitala psychiatrycznego. Działa on albo w określonym ośrodku całodobowej opieki psychiatrycznej lub odwykowej, albo sprawuje swoje funkcje dla kilku placówek jednocześnie.

W czym może pomóc rzecznik w szpitalu psychiatrycznym? Możemy się do niego zwrócić z ustną lub pisemną skargą. Jeśli rzecznik uzna to za potrzebne, ma on uprawnienie do wnioskowania do lekarza prowadzącego, ordynatora lub kierownika placówki o usunięcie przyczyn, które spowodowały złożenie takiej skargi. Jeśli mu na to zezwolimy, rzecznik ma wówczas prawo do wglądu w dokumentację medyczną. Ma też prawo wstępu do wszelkich pomieszczeń związanych z leczeniem na terenie danej placówki oraz do kontaktu z pacjentem bez udziału innych osób.

Rzecznik praw pacjenta szpitala psychiatrycznego w uzasadnionych przypadkach powinien zapewnić pacjentowi dostęp do informacji prawnej lub pomóc w sporządzeniu i złożeniu skargi do kierownika szpitala lub innej instytucji. Jedną z gwarancji niezależności rzecznika jest jego zatrudnienie. Rzecznik nie jest pracownikiem danego szpitala – jest pracownikiem biura rzecznika praw pacjenta.

Przymus bezpośredni

Ustawa o ochronie zdrowia publicznego przewiduje ściśle określone okoliczności i procedury wykonywania przymusu bezpośredniego wobec pacjenta szpitala psychiatrycznego.

Istnieją cztery sytuacje, kiedy wolno zastosować przymus bezpośredni: po pierwsze kiedy ustawa do tego upoważnia, po drugie kiedy osoba swoim zachowaniem zagraża własnemu lub cudzemu zdrowiu lub życiu albo narusza bezpieczeństwo powszechne, po trzecie kiedy osoba gwałtownie niszczy lub uszkadza przedmioty w otoczeniu, wreszcie po czwarte kiedy osoba poważnie zakłóca działanie placówki, w której przebywa.

Zanim przymus zostanie zastosowany, należy według ustawy pacjenta uprzedzić. Sama procedura przymusu polega na przytrzymaniu, przymusowym zastosowaniu leków, unieruchomieniu (pasami, prześcieradłami, uchwytami, kaftanem, etc.) lub na izolacji. Każdorazowe zastosowanie przymusu bezpośredniego musi być odnotowane w dokumentacji medycznej pacjenta.

Przyjęcie, leczenie i wypisanie

Osoba może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego za jej zgodą na podstawie skierowania lub za zgodą sądu, jeśli nie jest w stanie wyrazić zgody. W przypadkach nagłych osoba, która wyraża wolę przyjęcia do szpitala, może zostać przyjęta bez wymaganego skierowania.

Istnieje także możliwość przyjęcia osoby do szpitala bez jej zgody, jeśli jej dotychczasowe zachowanie wskazuje, że z powodu choroby zagraża własnemu życiu lub zdrowiu lub zdrowiu innych osób. Przyjęcie bez zgody pacjenta wymaga zatwierdzenia przez ordynatora w ciągu 48 godzin oraz powiadomienia właściwego miejscowo sądu opiekuńczego w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia.

Jeśli zachodzi tylko wątpliwość, czy dana osoba jest chora psychicznie, wówczas możliwe jest przyjęcie jej na przymusowe badania i obserwację, które nie mogą trwać dłużej niż 10 dni (w tym przypadku sąd także jest powiadamiany).

Przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody osoby chorej psychicznie możliwe jest także, gdy jej zachowanie wskazuje, że jej zdrowie psychiczne poza szpitalem ulegnie pogorszeniu oraz gdy nie jest zdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych a pobyt w szpitalu może przynieść poprawę jej stanu zdrowia.

Pacjent przyjęty do szpitala bez swojej zgody może być poddany leczeniu przymusowemu. Musi być jednak poinformowany uprzednio o planowanym postępowaniu leczniczym. Nie można jednak wobec takiego pacjenta zastosować leczenia o podwyższonym ryzyku – w takich sytuacjach bezwzględnie wymagana jest zgoda pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego.

W sprawach dotyczących przyjęcia do szpitala bez zgody pacjenta, sędzia wysłuchuje osobę przyjętą w szpitalu w ciągu 48 godzin od otrzymania zawiadomienia. W razie uznania, że pobyt danej osoby w szpitalu jest bezzasadny, sędzia może zarządzić natychmiastowe wypisanie pacjenta.

Osoba przyjęta do szpitala psychiatrycznego dobrowolnie może złożyć wniosek o nakaz wypisania. Pacjent przyjęty bez swojej zgody z kolei może zostać wypisany, kiedy ordynator uzna, że ustały przyczyny, które spowodowały przymusowe przyjęcie.

Małżonek, krewni w linii prostej, opiekun faktyczny, przedstawiciel ustawowy lub sam pacjent umieszczony bez swojej zgody może wnioskować do ordynatora lub lekarza prowadzącego z żądaniem wypisania dopiero po 30 dniach od prawomocnego postanowienia sądu opiekuńczego o umieszczeniu w szpitalu. Na decyzję odmowną służy odwołanie do miejscowo właściwego sądu opiekuńczego.

Przyjęcie do domu pomocy społecznej

Ustawa o ochronie zdrowia publicznego określa takie kiedy dana osoba może zostać dobrowolnie lub przymusowo przyjęta do domu pomocy społecznej.

Przyjęcie dobrowolne odbywa się, kiedy spełniono pięć przesłanek:
• Osoba jest chora psychicznie lub upośledzona umysłowo
• Nie potrafi zaspokajać podstawowych potrzeb życiowych
• Nie jest możliwa opieka ze strony innych osób
• Niezbędna jest stała opieka i pielęgnacja
• Leczenie szpitalne nie jest konieczne




Odmiennie w przypadku procedury przyjęcia chorego do DPS bez jego zgody. Wówczas o takie postępowanie wnioskować może kierownik szpitala psychiatrycznego lub miejscowy ośrodek pomocy społecznej.

Postępowanie przed sądem opiekuńczym

W sprawach z zakresu ustawy o ochronie zdrowia psychicznego sąd orzeka na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym. Sędzia sądu opiekuńczego ma prawo do wizytowania szpitala psychiatrycznego lub DPS w każdej chwili celem skontrolowania warunków pobytu pacjenta i legalności jego przyjęcia i leczenia.

Jeśli osoba leczona w szpitalu psychiatrycznym potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw, wówczas sąd na wniosek lub z urzędu może ustanowić dla niej kuratora.

W sprawach dotyczących przyjęcia bez zgody pacjenta lub przyjęcia pacjenta niezdolnego do wyrażania swojej woli właściwy sąd opiekuńczy wyznacza rozprawę nie później niż w ciągu 14 dni od otrzymanego wniosku lub zawiadomienia. W uzasadnionych przypadkach, rozprawa może się odbyć w szpitalu.

Jeśli pacjent uchyla się od wyznaczonego przez sąd badania lub od stawienia się w szpitalu psychiatrycznym, wówczas może zostać zatrzymany i doprowadzony przez policję, która w trakcie takiego postępowania korzysta z asysty medycznej.

Małżonek lub opiekun faktyczny osoby, której postępowanie dotyczy, mogą wziąć udział w postępowaniu sądowym w każdym stanie sprawy jako uczestnicy. W przypadkach uzasadnionych, sąd może przydzielić adwokata z urzędu lub zawiadomić prokuratora o potrzebie jego udziału w postępowaniu.

Personel szpitala lub DPS oraz inne osoby wykonujące swoje obowiązki są zobowiązane do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym dowiedziały się w trakcie wykonywania swojej pracy z pacjentem.

Ponadto art. 51 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego zabrania odnotowywania w dokumentacji z badań i leczenia pacjenta wszelkich jego oświadczeń, w których przyznaje się do popełnienia czynu zabronionego.