Kto i kiedy może zostać wydziedziczony

„Zobaczysz, że nic po mnie nie dostaniesz! Wydziedziczę cię!”-słowa te padają w wielu rodzinach w sytuacjach konfliktowych. Argument wydziedziczenia odgrywa dużą rolę, zwłaszcza gdy w grę wchodzą pokaźne dobra majątkowe, które ktoś mógłby potem odziedziczyć. Wbrew pozorom nie jest jednak łatwo dokonać wydziedziczenia, gdyż przepisy prawne dopuszczają taką możliwość tylko pod pewnymi warunkami.

Czym jest wydziedziczenie?

Wydziedziczenie to pozbawienie przez spadkodawcę, w sporządzonym przez z niego testamencie, prawa do zachowku osób uprawnionych do jego otrzymania.

Czym jest zachowek?

Jest to wartość udziału spadkowego, jaka przypada zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku przy dziedziczeniu ustawowym. Prawo do zachowku jest roszczeniem majątkowym, skierowanym przeciwko spadkobiercy testamentowemu i ma postać wierzytelności.

Kiedy można kogoś wydziedziczyć?

Przepisy kodeksu cywilnego statuują trzy przypadki, kiedy można wydziedziczyć daną osobę:

• kiedy uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• kiedy uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• kiedy uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia nie może być dowolna - musi wynikać z którejś z okoliczności wymienionych powyżej (jest to katalog zamknięty ujęty w art. 1008 Kodeksu cywilnego) oraz musi być jasno określona w treści testamentu. Ponadto pamiętajmy, że wydziedziczenie może nastąpić jedynie w formie testamentu. W przypadku stwierdzenia nieważności samego testamentu, wydziedziczenie w nim dokonane będzie zatem bezskuteczne. Co również istotne, istnieje możliwość, aby testament zawierał jedynie zapis dotyczący wydziedziczenia.

Dokonanie przez spadkodawcę wydziedziczenia pozbawia wydziedziczonego prawa do zachowku, a także wyklucza możliwość dziedziczenia przez niego na podstawie ustawy. Skutki wydziedziczenia odnoszą się jednak tylko do osoby wydziedziczonej. Wynika to z osobistego charakteru przyczyny wydziedziczenia. Zstępni wydziedziczonego zstępnego są zatem jak najbardziej uprawnieni do zachowku, co wynika z treści art. 1011 Kodeksu cywilnego.

„Jeśli spadkodawca najpierw sporządził testament, w którym powołał określoną osobę do dziedziczenia po sobie, a następnie napisał kolejny testament, w którym dokonał wydziedziczenia tej osoby w rozumieniu art. 1008 Kodeksu cywilnego, to uznać należy, że w takim przypadku to ostatnie rozrządzenie skutkuje wyłączeniem tej osoby także od dziedziczenia testamentowego [P. Księżak, Zachowek, s. 163] (Kodeks cywilny. Komentarz, red. prof. dr hab. Edward Gniewek, prof. dr hab. Piotr Machnikowski, 2019, wyd. 9).

Przechodząc już szczegółowo do przyczyn mogących stanowić podstawę do wydziedziczenia, to o ile interpretacja przesłanka z art. 1008 pkt 2 Kodeksu cywilnego jest dość oczywista (tj. dopuszczenie się umyślnego przestępstwa lub rażącej obrazy czci), o tyle pozostałe dwie już mogą rodzić wątpliwości interpretacyjne.

Uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego

Jeśli chodzi o uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, to musi ono odbywać się wbrew woli spadkodawcy. Jako przykład takiego zachowania można uznać prowadzenie nagannego trybu życia- alkoholizm, narkomanię, czy zaniedbywanie rodziny. Nie będzie stanowić jednak postępowania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego pozostawanie uprawnionego w konkubinacie, związku homoseksualnym, marnotrawienie pieniędzy (chyba, że prowadzi ono do niedostatku rodziny), ani też nieosiągnięcie poziomu wykształcenia oczekiwanego przez spadkodawcę.

„Trzeba mieć na uwadze, że uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego przez osobę uprawnioną do zachowku musi odbywać się jednocześnie wbrew woli spadkodawcy. Brak bowiem podstaw do wydziedziczenia, jeśli akceptował on takie postępowanie uprawnionego, np. przyjmował pieniądze uzyskanie przez niego z działalności przestępczej ze świadomością ich pochodzenia” (Kodeks cywilny. Komentarz, red. prof. dr hab. Edward Gniewek, prof. dr hab. Piotr Machnikowski, 2019, wyd. 9). „Aby działania wydziedziczonego nosiły znamię uporczywości oznacza, że stan tworzący podstawę wydziedziczenia musi charakteryzować się bądź pewną długotrwałością, bądź też powtarzalnością nieprawidłowych zachowań, przy czym nie muszą one być identyczne” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dn. 25 września 2014 r., I ACa 417/14).

Niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Ten warunek należy rozumieć dosyć szeroko. Obowiązki te mogą bowiem wynikać z rozmaitych sytuacji, m.in. potrzeby opieki i pomocy z uwagi np. na wiek, stan zdrowia, czy sytuację życiową. Co ciekawe, jak wskazuje orzecznictwo, „zaniechanie widywania się spowodowane wzajemnymi zarzutami, nawet jeżeli trwało przez kilka lat, nie może samo przez się być poczytane za uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 października 2009 r., sygn. VI ACa 448/09).

Zachowanie uprawnionego musi być obiektywnie naganne. „Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 marca 2013 r., sygn. I ACa 4/13). „Niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi być spowodowane okolicznościami, które leżą po stronie spadkobiercy”(wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 listopada 2014 r., sygn. VI ACa 109/14).

Końcowo już wymaga podkreślenia, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Dla aktu przebaczenia nie zastrzeżono żadnej formy, nie jest to bowiem oświadczenie woli, lecz akt o charakterze emocjonalnym. Przebaczenie nie wymaga zatem formy testamentowej – wola spadkodawcy ma priorytet nad formą samego aktu przebaczenia.

Adwokat Pamela Opoczka, Kancelaria adwokacka Pamela Opoczka