W postępowaniu cywilnym możliwe jest zwolnienie powoda od kosztów sądowych – całkowite lub w części. Kwoty, które sąd podaruje wnioskodawcy, pokryje Skarb Państwa. Zasadą jest przy tym, że po to, by sąd rozpatrywał ewentualność zwolnienia, potrzebny jest wniosek. Trzeba w nim napisać, że zainteresowany nie może pokryć kosztów sądowych bez uszczerbku dla utrzymania samego siebie i rodziny.
Ustawa przewiduje też dziewięć grup zwolnionych od kosztów z urzędu – od strony dochodzącej ustalenia ojcostwa po prokuratora, rzecznika praw obywatelskich i rzecznika praw dziecka.
Zwolnienie od kosztów sądowych na wniosek może być całkowite lub częściowe. Strona, która uzyskała to pierwsze, wnosi jednak opłatę podstawową wynoszącą 30 zł. Druga ewentualność może dotyczyć niektórych wniosków, np. o zabezpieczenie roszczenia zgłoszonego w pozwie, o odtworzenie zniszczonych lub zaginionych akt, o przyjęcie oświadczenia o uznaniu dziecka, czy o przysposobienie.
Częściowe zwolnienie na wniosek może być kwotowe, ułamkowe, procentowe. Może też dotyczyć niektórych opłat.
Zwolnienie ma charakter tymczasowy. W orzeczeniu kończącym postępowanie w określonej instancji, czyli przed sądem rejonowym lub okręgowym, sąd określa bowiem, kto ostatecznie ponosi koszty procedury (może to być i proces, i postępowanie nieprocesowe). Może więc sąd obciążyć wydatkami przeciwnika procesowego powoda, jeżeli pozwany przegra.
Gdyby jednak powód nie udowodnił swoich racji, to niewykluczone, że będzie musiał zapłacić pozwanemu za jego procesowe wydatki. Tak działa zasada odpowiedzialności za wynik postępowania. Po to jednak, by otrzymać zwrot kosztów, trzeba złożyć stosowny wniosek najpóźniej przed zamknięciem rozprawy. Dlatego najczęściej już w pozwie powód prosi o zasądzenie kosztów od strony przeciwnej.



Czym są koszty
Koszty w postępowaniu cywilnym to opłaty i wydatki niezbędne do celowego dochodzenia praw i obrony interesów strony. Należą do nich opłaty sądowe, czyli wpis, tzn. opłata za wniesienie pozwu, apelacji lub zażalenia (wpis zależy przeważnie od wartości dochodzonego roszczenia), a także opłata kancelaryjna, podobnie jak wydatki na opłacenie biegłych, tłumaczy i kuratorów. Kosztem jest również opłata za mediację, o ile sąd skieruje do niej strony.
Jeżeli powód lub wnioskodawca działa bez adwokata, to w razie wygranej może domagać się również zwrotu kosztu przejazdów do sądu własnych i nieprofesjonalnego pełnomocnika (o ile go ustanowi) oraz wartości zarobków utraconych wskutek stawiennictwa. Wszystkie te dodatkowe wydatki nie mogą jednak przekroczyć wynagrodzenia jednego profesjonalnego pełnomocnika (adwokata lub radcy prawnego).
Stronie działającej przez adwokata, bez względu na to, ile mu zapłaci, przegrywający zwróci wydatki zgodnie z taksą.
W postępowaniu nieprocesowym w zasadzie każdy pokrywa własne koszty. Jeżeli jednak różni spośród uczestników w różnym stopniu są zainteresowani wynikiem lub kiedy ich interesy są sprzeczne (jak np. przy dziale spadku), sąd może rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów postępowania stosunkowo. Wolno mu też nałożyć go na jednego z uczestników w całości.
Ile wynoszą opłaty
Opłata stała określona jest kwotowo, niezależnie od wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia. Nie może być niższa niż 30 zł ani wyższa niż 5 tys. zł. Opłata stosunkowa pobierana jest w sprawach o prawa majątkowe. Wynosi 5 proc. wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia. Nie może być niższa niż 30 zł ani wyższa niż 100 tys. zł. Opłata tymczasowa jest pobierana, kiedy w chwili wszczęcia sprawy nie da się ustalić wartości przedmiotu sporu. Określa się ją w wysokości od 30 zł do 1000 zł. W orzeczeniu kończącym sprawę w I instancji sąd określa więc opłatę ostateczną.
Zawsze wolna od opłat sądowych jest skarga na orzeczenie referendarza sądowego o odmowie zwolnienia od kosztów. Bez opłat wnosi się też zażalenie na postanowienie sądu odmawiające zwolnienia lub cofające zwolnienie, a także zażalenie dotyczące wyłącznie wysokości opłaty albo wysokości wydatków.
Dokąd i kiedy wniosek
Wniosek o zwolnienie z kosztów można złożyć w każdym stanie sprawy, zarówno na piśmie, jak i ustnie, do protokołu, tyle że złożony w czasie postępowania nie ma mocy wstecznej. Wyjątkiem od tej reguły jest postępowanie wieczystoksięgowe. W nim o ulgę można się starać wyłącznie przed złożeniem wniosku o wpis do księgi wieczystej. Co się zaś tyczy miejsca, to wniosek składa się w sądzie, w którym toczy się postępowanie.
Kiedy osoba fizyczna nie mieszka w tej samej miejscowości, może złożyć wniosek w sądzie rejonowym swego miejsca zamieszkania. Gdyby natomiast wniosek zawierał błędy lub nie zawierał koniecznych informacji, to osobę działającą bez adwokata sąd wezwie do uzupełnienia braków w ciągu 7 dni. Po dopełnieniu formalności skutki wniosku są wówczas liczone od daty pierwotnego złożenia pisma.
Jeżeli jednak stronę reprezentuje adwokat lub radca prawny, a jego wniosek o zwolnienie z kosztów nie spełnia wymagań, sąd zwraca go bez wzywania do uzupełnienia braków formalnych. Profesjonalny pełnomocnik ma wówczas prawo ponownie złożyć w imieniu swego klienta wniosek. Będzie on jednak wywierał skutki od daty ponownego złożenia.
W razie oddalenia wniosku o zwolnienie strona dotknięta tym stanem rzeczy nie może ponownie się domagać zwolnienia, powołując się na te same okoliczności. Gdyby jednak ktoś tak uczynił, kolejny taki sam wniosek zostanie odrzucony, a na postanowienie sądu w tej kwestii nie przysługuje zażalenie.



Zmiana okoliczności
Jeśli się okaże jeszcze w czasie postępowania, że okoliczności, dzięki którym strona uzyskała zwolnienie z kosztów, się zmieniły lub co gorsza, nigdy nie istniały, sąd może cofnąć zwolnienie. Wówczas osoba dotknięta zmianą musi uiścić opłaty i opłacić wydatki. Gdyby się okazało, że wnioskodawca z premedytacją podał nieprawdziwe informacje (o stanie rodzinnym, majątku, dochodach czy źródle utrzymania), sąd skaże go dodatkowo na 1000 zł grzywny. W razie recydywy, czyli kolejnego niezgodnego z prawdą wniosku, kara wyniesie 2000 zł.
Wzór pisma
imię, nazwisko..................miejscowość.........data.......
dokładny adres.............
sygn. akt............
Sąd ...........w ..............
Wydział ........ Cywilny
WNIOSEK O ZWOLNIENIE OD KOSZTÓW SĄDOWYCH
Proszę o........... (całkowite lub częściowe)......... zwolnienie mnie od kosztów sądowych w sprawie przeciwko ................ o (przedmiot postępowania).......... , ponieważ nie jestem w stanie ponieść tego wydatku bez uszczerbku dla podstawowego utrzymania siebie i rodziny.
Mój stan rodzinny, majątkowy i wysokość dochodów wynika z załączonego do wniosku oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.
Uzasadnienie
............. (trzeba tu wskazać również inne okoliczności, poza wpisanymi do formularza, które mają wpływ na stan majątkowy wnioskodawcy – może to być pozostawanie bez pracy, przewlekłe choroby itp.) .......................................................................................
.................................................
Podpis
Załączniki
● oświadczenie wnioskodawcy o stanie rodzinnym, majątku, dochodach (którego druk do wypełnienia można znaleźć w internecie na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości lub w formie papierowej w sądach);
● dodatkowo: (w zależności od sytuacji) z














aświadczenie o dochodach, zaświadczenie o dochodach współmałżonka, zaświadczenie z urzędu pracy, ośrodka pomocy społecznej, miesięczne rachunki utrzymania, dokumenty świadczące o zaciągniętych kredytach, płaceniu alimentów, pozwie o zmniejszenie alimentów, egzekucjach komorniczych, zaświadczenie z urzędu gminy, że wnioskodawca nie płaci podatku od nieruchomości, ostatni odcinek emerytury lub renty, PIT.

Podstawa prawna
Ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.). Ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2005 r. nr 167, poz. 1398 z późn. zm.).
Kosztowność wymiaru sprawiedliwości może naruszać prawo do sądu
ikona lupy />
Prof. Tomasz Siemiątkowski, senior partner, Głuchowski Siemiątkowski Zwara Adwokaci i Radcowie Prawni
Jak o zwolnieniu z kosztów sądowych orzekał Sąd Najwyższy?
Zgodnie z orzecznictwem SN instytucja zwolnienia od kosztów sądowych ma na względzie sytuację, w której z przyczyn od strony niezależnych nie jest ona w stanie ich ponieść. Warunkiem zwolnienia od kosztów sądowych jest wykazanie, że na stronie ciąży obowiązek uiszczenia konkretnych opłat sądowych i że nie może ich uiścić bez uszczerbku dla siebie i swej rodziny.
W starszym orzeczeniu Sąd Najwyższy przyjął, że o zwolnieniu strony od kosztów sądowych decyduje w zasadzie tylko jej własny stan majątkowy, a nie stan majątkowy współmałżonka, w późniejszym zaś, że „mąż ma obowiązek pomocy wobec żony także w zakresie prowadzenia przez nią procesów sądowych. Zniesienie wspólności ustawowej między małżonkami tego obowiązku nie niweczy”. W wypadku powzięcia wątpliwości co do istotnego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych sąd może zarządzić stosowne dochodzenie.
Sąd Najwyższy przyjął również, że dla zwolnienia od kosztów sądowych strony, która jeszcze nie może samodzielnie się utrzymać, miarodajna jest sytuacja majątkowa osoby (osób) obowiązanej do jej utrzymania i rzeczywiście ją utrzymującej. SN w jednym ze swych orzeczeń wskazał, że okoliczność, iż pełnoletnie dziecko, które nie ma własnego majątku, uczy się i pozostaje na utrzymaniu rodziców, nie uzasadnia jeszcze zwolnienia od kosztów sądowych.
Czy niedopuszczalne jest ponawianie wniosku o zwolnienie od ko

sztów sądowych na podstawie tych samych okoliczności w tym samym postępowaniu?

W razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych strona postępowania nie może ponownie domagać się zwolnienia, powołując się na te same okoliczności. Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, oparty na tych samych przesłankach, podlega odrzuceniu. Ustawodawca kreuje zasadę niedopuszczalności ponawiania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, chyba że nastąpiła zmiana okoliczności dotyczących stanu majątkowego strony ubiegającej się o to zwolnienie.
Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych opierał się na okolicznościach, które jeszcze nie istniały w chwili prawomocnego oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, nie może być mowy o rei iudicatae (powagi rzeczy osądzonej) w przedmiocie braku przesłanek do zwolnienia od kosztów sądowych.
Czy odmowa zwolnienia od kosztów sądowych może naruszać prawo do sądu?
Konwencja Europejska w art. 6 formułuje prawo do sądu jako gwarancję poszanowania praw człowieka. Prawo to obejmuje także dostępność do sądu, a naruszenie tego prawa może polegać też na kosztowności wymiaru sprawiedliwości przez stawianie obywatelowi takich wymogów sprostania kosztom, które obiektywnie uniemożliwiają mu dostęp do sądu. Odmowa wnioskodawcy zwolnienia od obowiązku poniesienia kosztów sądowych może więc w konkretnym przypadku stanowić naruszenie prawa do sądu.