W jakich przypadkach dopuszczalne jest ustanowienie służebności drogi koniecznej i jakich formalności należy dopełnić?
Możliwość ustanowienia służebności drogi koniecznej przewiduje art. 145 par. 1 kodeksu cywilnego (k.c.). Na podstawie tej regulacji w sytuacji gdy nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właściciela gruntu sąsiedniego ustanowienia za wynagrodzeniem niezbędnej służebności drogowej. Nieruchomość, która wskutek ustanowienia służebności uzyska połączenie z drogą publiczną, to tzw. nieruchomość władnąca, a nieruchomość, która zostaje obciążona służebnością drogową, to tzw. nieruchomość obciążona. Służebność drogowa obciąża całą nieruchomość i przysługuje na rzecz całej nieruchomości. Prawo do ustanowienia tego rodzaju służebności przysługuje także użytkownikowi wieczystemu. Ponadto zgodnie z art. 146 k.c. ustanowienia służebności drogi koniecznej może żądać również posiadacz samoistny nieruchomości, przy czym ustanowiona na jego rzecz służebność może mieć wyłącznie charakter służebności osobistej (czyli przysługującej wyłącznie danemu posiadaczowi samoistnemu, a nie każdoczesnemu posiadaczowi nieruchomości czy też jej właścicielowi).
W praktyce najczęściej konieczność ustanowienia służebności drogowej pojawia się w przypadku podziału nieruchomości związanego m.in. ze zniesieniem współwłasności, działem spadku, podziałem majątku wspólnego małżonków lub gdy właściciel większej nieruchomości chce ją podzielić na mniejsze działki i sprzedać.
Do ustanowienia służebności wystarczy złożenie w formie aktu notarialnego odpowiedniego oświadczenia przez właściciela nieruchomości obciążonej. W praktyce najczęstszym źródłem powstawania służebności drogowej jest umowa zawierana pomiędzy właścicielem nieruchomości obciążonej a właścicielem nieruchomości władnącej w formie aktu notarialnego, w której strony ustalają treść służebności (przechód/przejazd), sposób jej wykonywania, wzajemne obowiązki, w tym przede wszystkim wynagrodzenie właściciela nieruchomości obciążonej (jednorazowe lub okresowe). Wpis służebności do księgi wieczystej nie jest konieczny, aczkolwiek jego dokonanie jest wskazane w celu zagwarantowania, iż służebność pozostanie w mocy względem każdoczesnego właściciela nieruchomości obciążonej. W razie braku wpisu służebności w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości obciążonej nabycie jej przez osobę, która nie miała świadomości o istnieniu służebności, prowadziłoby do jej wygaśnięcia. Służebność drogową ujawnia się zarówno w księdze wieczystej nieruchomości obciążonej (w dziale III księgi wieczystej) jak i w księdze wieczystej nieruchomości władnącej (w dziale I-Sp księgi wieczystej).
Roszczenie o ustanowienie służebności drogowej może być realizowane również na drodze postępowania sądowego. Tryb ten jest realizowany, gdy właściciel nieruchomości, która miałaby zostać obciążona, nie chce złożyć odpowiedniego oświadczenia lub strony nie są w stanie porozumieć się co do warunków wykonywania służebności (np. co do jej przebiegu, wynagrodzenia z jej tytułu). W takiej sytuacji właściciel nieruchomości nieposiadającej odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do budynków gospodarskich ma prawo wystąpić do sądu rejonowego właściwego dla miejsca położenia nieruchomości z roszczeniem o ustanowienie służebności. We wniosku powinien wskazać właścicieli wszystkich nieruchomości, przez które mogłaby przebiegać droga. W wydanym postanowieniu sąd orzeknie o ustanowieniu służebności i warunkach jej wykonywania.
Na marginesie warto zaznaczyć, iż zgodnie z art. 292 k.c. służebność drogowa może zostać nabyta przez zasiedzenie (po upływie 20 lat, jeśli właściciel nieruchomości władnącej jest w dobrej wierze oraz po upływie 30 lat, w przypadku jego złej wiary). Przy czym zasiedzieć można tylko taką służebność, która polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia (np. utwardzonego szlak drogi, mostu, nasypu). Potwierdzeniem nabycia służebności przez zasiedzenie jest postanowienie sądu o stwierdzeniu zasiedzenia wydane w trybie postępowania nieprocesowego.
Pamiętać należy, iż ustanowienie odpłatnej służebności drogowej podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych. Obowiązek podatkowy w tym zakresie ciąży na nabywającym służebność (tj. na właścicielu nieruchomości władnącej).
Podstawa prawna
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).