W referendum lokalnym w drodze głosowania mieszkańcy województwa, powiatu lub gminy wyrażają swoją wolę m.in. co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej tej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki. W referendum można głosować również w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki, a w przypadku gminy także wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
Z ostatnich danych Państwowej Komisji Wyborczej wynika, że w trakcie obowiązującej kadencji samorządów losy gminnych władz, aż 60-krotnie oddawane były pod osąd mieszkańców gminy i miasta. Wzrasta również ich skuteczności. W pięciu przypadkach mieszkańcom udało się odwołać wójta, dwukrotnie burmistrza i tyleż samo prezydentów (Zduńskiej Woli i Olsztyna), a niespełna trzy tygodnie temu całą radę gminy Przywidza. Dla porównania w ubiegłej kadencji samorządów (lata 2002-2006) referenda lokalne w sprawie odwołania organu gminnego zarządzane były 92 razy, tylko w 11 przypadkach okazały się ważne, zaś do odwołania wójta doszło zaledwie w trzech przypadkach. W najbliższym czasie zaplanowano sześć referendów. Mieszkańcy gmin wypowiedzą się m.in. w sprawie odwołania prezydenta Lublina, Częstochowy czy Gliwic i wójta Herby. Ocenią również pracę radnych w Aleksandrowie Kujawskim i Gliwicach.

Warunki formalne

Referendum lokalne może być zwołane z inicjatywy 10 proc. uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy lub powiatu, albo 5 proc. – w przypadku województwa. Inicjatorem może być też organ samorządu terytorialnego. W przypadku województwa jest nim sejmik, a w przypadku powiatów i gmin – odpowiednia rada. Z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców wystąpić mogą: grupa co najmniej 15 obywateli uprawionych do głosowania (w przypadku referendum gminnego – 5 obywateli, którzy mają prawo wyboru rady gminy); statutowa struktura terenowa partii politycznej działająca w danym województwie, powiecie lub gminie; organizacja społeczna działająca na obszarze danej jednostki samorządowej. Inicjator referendum powiadamia pisemnie przewodniczącego zarządu danej jednostki samorządowej o zamiarze wystąpienia z inicjatywą jego przeprowadzenia. Od tego dnia inicjatorzy referendum mają 60 dni na zebranie wymaganej ilości podpisów mieszkańców.
Przewodniczący zarządu danej jednostki samorządowej po otrzymaniu wniosku z podpisami mieszkańców przekazuje go sejmikowi lub odpowiedniej radzie. Następnie odpowiedni organ samorządowy podejmuje uchwałę w sprawie przeprowadzenia referendum bezwzględną większością głosów swojego ustawowego składu. Uchwała organu określa pytanie lub pytania referendum albo warianty zaproponowane mieszkańcom jednostki do wyboru, termin przeprowadzenia referendum, wzór karty do głosowania, kalendarz czynności związanych z przeprowadzeniem referendum.
Referendum przeprowadzane jest w dzień wolny od pracy, najpóźniej w 50 dniu od dnia opublikowania uchwały w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Kampania referendalna rozpoczyna się z dniem podjęcia uchwały o przeprowadzeniu referendum i kończy się na 24 godziny przed dniem głosowania. Referendum finansowane jest z budżetu województwa, gminy lub powiatu. Wydatki inicjatora referendum są pokrywane z jego źródeł własnych. Aby referendum było ważne, frekwencja w nim musi wynieść powyżej 30 proc. uprawnionych do głosowania mieszkańców danej jednostki samorządowej. Wynik referendum jest rozstrzygający, jeżeli za jednym z rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano więcej niż połowę ważnych głosów. W sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich referendum jest ważne w przypadku, gdy udział w nim wzięło nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu.

Odwołanie organów

Jeśli wniosek dotyczy odwołania władz jednostki samorządowej, inicjator referendum przekazuje go komisarzowi wyborczemu wraz z informacją o spełnieniu obowiązku poinformowania mieszkańców o przedmiocie referendum. Do wniosku załącza karty z podpisami mieszkańców. Gdy wniosek mieszkańców spełnia wymogi, komisarz wyborczy postanawia o przeprowadzeniu referendum z inicjatywy mieszkańców. W przypadku, gdy wniosek dotyczy innych spraw – trafia on do wójta (burmistrza, prezydenta), a w powiecie i województwie – do zarządu jednostki – organy te niezwłocznie potwierdzają na piśmie otrzymanie dokumentu. Wniosek mieszkańców o przeprowadzenie w kwestiach innych niż odwołanie lokalnych władz podlega ocenie organu stanowiącego danego samorządu. Przebiega to dwuetapowo – najpierw wstępnej oceny dokonuje wyłoniona za składu rady (sejmiku) komisja. Inicjator referendum ma zagwarantowane prawo do udziału w jej pracach. Następnie oceny dokonuje rada (sejmik), który podejmuje uchwałę o przeprowadzeniu referendum albo o odrzuceniu wniosku.



Wyniki referendum

Referendum przeprowadzają i ustalają jego wynik powołane w tym celu właściwe terytorialne (wojewódzka, powiatowa i gminna) komisje do spraw referendum i obwodowe komisje do spraw referendum. Powołuje je albo komisarz wyborczy (odwołanie lokalnych władz), albo komisja terytorialna. Niezwłocznie po sporządzeniu protokołu komisja terytorialna podaje do publicznej wiadomości wyniki głosowania i wynik referendum. Jeżeli zakończy się ono wynikiem rozstrzygającym w sprawie poddanej pod referendum, właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego niezwłocznie podejmie czynności w celu jej realizacji. Ogłoszenie wyników referendum przeprowadzonego na wniosek mieszkańców, rozstrzygających o odwołaniu organów gminy przed upływem kadencji, oznacza zakończenie działalności tych organów. Podobnie – w przypadku rozstrzygnięcia o odwołaniu organu stanowiącego powiatu lub samorządu województwa – kończy ich działalność i z mocy prawa – ich organów wykonawczych. Odwołanie staje się ważne po upływie siedmiodniowego terminu przewidzianego na protesty wyborcze. Jeśli mieszkańcy decydują o odwołaniu władz gminy, do czasu nowych wyborów ich funkcję pełni osoba wyznaczona przez prezesa Rady Ministrów.
4 etapy przygotowania referendum z inicjatywy radnych
Przygotowanie uchwały
Uchwała o przeprowadzenie referendum musi m.in zawierać pytanie lub pytania referendum albo zaproponowane mieszkańcom warianty i termin przeprowadzenia referendum.
Podjęcie uchwały o przeprowadzeniu referendum
Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego: rada gminy (powiatu) lub sejmik województwa podejmuje uchwałę bezwzględną większością głosów swojego ustawowego składu.
Ogłoszenie referendum
Uchwała rady (sejmiku) w sprawie przeprowadzenia referendum podlega ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym. W przypadku gminy – uchwała powinna być niezwłocznie rozplakatowana lub ogłoszona w inny sposób.
Przeprowadzenie referendum
Głosowanie przeprowadza się w dzień wolny od pracy, najpóźniej w 50 dniu od dnia opublikowania uchwały w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
Koszty referendum
Od 5 tys. zł (gmina Filipów) do ponad 191 tys. zł (Olsztyn) przeznaczają samorządy na przeprowadzenie referendów lokalnych w sprawie odwołania wójta, burmistrza, prezydenta, rady gminy czy miasta.
Podstawa prawna
Ustawa z 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz.U. z 2000 r. nr 88, poz. 985 ze zm.).