Stan wyjątkowy. Kto wprowadza i co oznacza dla obywateli?

Konstytucja RP stanowi, że w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny (art. 228 ust. 1 konstytucji).

W Polsce mamy trzy stany nadzwyczajne:

• stan wojenny,
• stan wyjątkowy oraz
• stan klęski żywiołowej.

Stan wyjątkowy jest zatem jednym z trzech stanów nadzwyczajnych przewidzianych w przepisach konstytucji. W każdym stanie nadzwyczajnym działania państwa muszą być proporcjonalne, a więc odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.

W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych.

Konstytucja RP stanowi także, że: „w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory prezydenta RP, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny".

Zatem wprowadzenie w najbliższym czasie w Polsce stanu wyjątkowego z powodu epidemii koronawirusa SARS-CoV-2 spowodowałoby istotne przesunięcie zaplanowanych na maj br. wyborów na urząd prezydenta RP.

Stan wyjątkowy na terenie całego kraju lub w jego części wprowadza prezydent na wniosek rządu.

Stan wyjątkowy może pociągać za sobą pewne (proporcjonalne do stopnia zagrożenia) ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela. Organy państwa nie mogą oczywiście wszystkiego. Konstytucja RP gwarantuje, że nawet stan wyjątkowy nie może ograniczać wolności i praw w takich obszarach jak: godność człowieka, obywatelstwo, ochrona życia, humanitarne traktowanie, ponoszenie odpowiedzialności karnej, dostęp do sądu, dobra osobiste, sumienie i religia, prawo petycji oraz rodzina i dziecko.

Szczegółowy zakres, w jakim wolności i prawa człowieka i obywatela mogą być ograniczone w czasie stanu wyjątkowego określa ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym.

Zgodnie z tą ustawą rząd może wnioskować do prezydenta o wprowadzenie stanu wyjątkowego „w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, które nie może być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych" (art. 2 ust. 1 ustawy).

Jeśli prezydent zdecyduje o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, wówczas musi określić w rozporządzeniu: przyczyny wprowadzenia, czas trwania i obszar oraz rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela (dopuszczalne ustawą). Rozporządzenie o wprowadzeniu takiego stanu może być uchylone przez sejm. Jeżeli ustaną przyczyny wprowadzenia stanu wyjątkowego oraz zostanie przywrócone normalne funkcjonowanie państwa - wówczas, zgodnie z ustawą, prezydent (na wniosek rządu) znosi stan wyjątkowy przed upływem czasu, na jaki został wprowadzony.

W czasie stanu wyjątkowego organy władzy działają w dotychczasowych strukturach i w ramach przysługujących im kompetencji. Koordynację działań oraz kontrolę funkcjonowania administracji rządowej i samorządowej wykonuje albo premier (w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze większym niż jedno województwo), albo właściwy wojewoda (w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze lub części obszaru jednego województwa).

W czasie stanu wyjątkowego dopuszczalne jest użycie oddziałów i pododdziałów wojska (jeżeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane), które w szczególnych okolicznościach może być uprawnione do zastosowania broni palnej.

Jeżeli organy gminy, powiatu lub samorządu województwa nie wykazują dostatecznej skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych lub w realizacji działań wynikających z przepisów o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, Prezes Rady Ministrów, na wniosek właściwego wojewody, może zawiesić te organy do czasu zniesienia stanu wyjątkowego lub na czas określony i ustanowić w ich miejsce zarząd komisaryczny sprawowany przez komisarza rządowego. 2. Komisarza rządowego powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek wojewody. 3. Komisarz rządowy z dniem powołania przejmuje wykonywanie zadań i kompetencji zawieszonych organów gminy, powiatu lub samorządu województwa.

Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela

Zgodnie z ustawą na obszarze, na którym został wprowadzony stan wyjątkowy, ograniczeniom wolności i praw człowieka i obywatela podlegają wszystkie osoby fizyczne zamieszkałe lub przebywające tam chociażby czasowo. Ograniczenia te stosuje się odpowiednio wobec osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze objętym stanem wyjątkowym.

Rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela powinny odpowiadać charakterowi oraz intensywności zagrożeń stanowiących przyczyny wprowadzenia stanu wyjątkowego, a także zapewniać skuteczne przywrócenie normalnego funkcjonowania państwa.

W czasie stanu wyjątkowego mogą być zawieszone prawa do:

• organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń;
• organizowania i przeprowadzania imprez masowych oraz prowadzonych w ramach działalności kulturalnej imprez artystycznych i rozrywkowych;
• strajków pracowniczych i innych form protestu (określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach);
• strajków i innych form akcji protestacyjnych rolników;
• akcji protestacyjnych studentów organizowanych przez studenckie samorządy, stowarzyszenia lub organizacje;
• zrzeszania się (zakaz tworzenia i rejestracji nowych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, itp. oraz nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych itp., których działalność może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego).

Ograniczenia dotyczące zgromadzeń nie obejmują tych organizowanych przez kościoły i inne związki wyznaniowe oraz organizacje religijne działające w obrębie świątyń, budynków kościelnych, a także zgromadzeń organizowanych przez organy państwa lub organy samorządu terytorialnego.

Ponadto na każdą osobę, która ukończyła 18 lat i przebywa w miejscu publicznym, może być nałożony obowiązek posiadania przy sobie dowodu osobistego lub innego dokumentu stwierdzającego tożsamość. Ograniczeniom może także podlegać swoboda poruszania się, np. poprzez zakaz przebywania lub opuszczania w ustalonym czasie oznaczonych miejsc czy nakaz uzyskania zezwolenia na zmianę miejsca pobytu stałego i czasowego.

Ustawa o stanie wyjątkowym dopuszcza także wprowadzenie takich restrykcji jak:

• cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu (prasy);
• kontrola zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów przekazywanych w ramach usług pocztowych o charakterze powszechnym lub usług kurierskich;
• kontrola treści korespondencji telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych;
• zagłuszanie nadawania lub odbioru przekazów radiowych, telewizyjnych lub dokonywanych poprzez urządzenia i sieci telekomunikacyjne, których treść może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego.

W czasie stanu wyjątkowego mogą być wprowadzone także inne ograniczenia:

• zmniejszony dostęp do towarów konsumpcyjnych, poprzez całkowitą lub częściową reglamentację zaopatrzenia ludności;
• zakazanie okresowego podwyższania cen na towary lub usługi określonego rodzaju albo nakazanie stosowania cen ustalonych na towary lub usługi mające podstawowe znaczenie dla kosztów utrzymania konsumentów;
• nakazanie okresowego zaniechania prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju albo ustanowienie obowiązku uzyskania zezwolenia na rozpoczęcie działalności gospodarczej określonego rodzaju;
• zawieszenie zajęć dydaktycznych w szkołach włącznie ze szkołami wyższymi, z wyjątkiem szkół duchownych i seminariów duchownych;
• ograniczenia obrotu krajowymi środkami płatniczymi, obrotu dewizowego oraz działalności kantorowej;
• ograniczenia transportu drogowego, kolejowego i lotniczego oraz w ruchu morskim i śródlądowym;
• ograniczenia funkcjonowania systemów łączności oraz działalności telekomunikacyjnej i pocztowej (np. nakazanie wyłączenia urządzeń łączności);
• ograniczenia prawa posiadania broni palnej, amunicji i materiałów wybuchowych oraz innych rodzajów broni;
• dostępu do informacji publicznej.

Podstawa prawna:

• art. 228-233 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
• Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym