W ostatnich dniach prezydent RP złożył podpis pod ustawą i zakończył tym samym proces jednej z ważniejszych nowelizacji kodeksu spółek handlowych, wprowadzającej nową spółkę kapitałową – prostą spółkę akcyjną (PSA).
Głównym celem nowelizacji jest stworzenie innowacyjnej spółki kapitałowej, dostosowanej do potrzeb przedsięwzięć realizowanych przede wszystkim w obszarze nowych technologii, w warunkach dużej niepewności rynkowej, będących na etapie poszukiwania powtarzalnego i dającego możliwość powiększenia modelu biznesowego. Z założenia ustawodawcy PSA ma być nowoczesną spółką niepubliczną dostosowaną do gospodarki XXI w. W związku z tym przewidziano dla niej wiele nowatorskich rozwiązań prawnych, takich jak: brak kapitału zakładowego, wkład w postaci świadczenia pracy lub usług, akcje założycielskie, dyspozycyjny zakaz konkurencji czy też skodyfikowanie po raz pierwszy obowiązku lojalności wobec spółki.
Podczas gdy nie ma wątpliwości, że wprowadzanie nowych rozwiązań prawnych dostosowanych do zmieniającego się otoczenia rynkowego jest bardzo pożądane, a wręcz niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania systemu prawnego, to wprowadzanie tych rozwiązań w odniesieniu do wyłącznie jednej z niedługo siedmiu spółek prawa handlowego może narazić system prawny na niespójność i budzić pytania co do wykładni niektórych kluczowych dla prawa spółek pojęć. Jednym z nich jest właśnie obowiązek lojalności.

Zasada lojalności w k.s.h.

Obowiązek lojalności nie jest pojęciem nowym dla doktryny i orzecznictwa zarówno w Polsce, jak i innych porządkach prawnych – w krajach systemu common law funkcjonuje jako „duty of loyalty”, w Niemczech jako „treupflicht” i we Francji jako „devoir de loyauté”. W Polsce obowiązek ten w obecnie obowiązującym stanie prawnym określa się jako nieskodyfikowaną normę słusznościową, wskazującą pożądane zachowania w spółce – zgodnie z zasadami współżycia społecznego oraz dobrymi obyczajami. Stanowi ona nadrzędny obowiązek uczciwości nakazujący określone sprawowanie powierzonych funkcji w organach spółki. Z obowiązku lojalności wywodzi się główne zasady ładu korporacyjnego, jak zakaz działania w sprzeczności z interesami spółki czy obowiązek dążenia w spółce do spełnienia wspólnego celu, czy zasadę jednakowego traktowania wspólników i akcjonariuszy spółki.

Lojalność w PSA

W nowelizacji wprowadzającej PSA obowiązek lojalności pojawia się w dwóch kluczowych przepisach – w regulacji dotyczącej sprawowania funkcji przez członków organów, a także w przepisie dotyczącym ich odpowiedzialności za szkodę wynikłą podczas sprawowania powierzonych funkcji.
Pierwsza z przywołanych kwestii uregulowana jest w art. 30054, który na wzór rozwiązań istniejących w spółce z o.o. (art. 293 par. 2) i spółce akcyjnej (art. 483 par. 2) stanowi o tym, że członek organu powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, przy czym w PSA obowiązek ten jest dodatkowo rozszerzony o nakaz dochowania lojalności wobec spółki. W tym miejscu należy zaznaczyć, że chociaż obowiązek lojalności nie jest literalnie wyrażony w obowiązującym k.s.h. w odniesieniu do pozostałych spółek kapitałowych, to nie ulega wątpliwości, że taki obowiązek de lege lata spoczywa na członkach organów spółek z o.o. i akcyjnych.
Nasuwa się pytanie, czy skoro obowiązek dochowania lojalności wynika z istoty pełnienia funkcji członka organu i w dotychczasowym brzmieniu k.s.h. nie został on ujęty, to dlaczego ustawodawca akurat w przypadku PSA zdecydował się zamieścić ten obowiązek w przepisach? Sam fakt, że jedna spółka prawa handlowego będzie podlegała ustawowemu obowiązkowi działania organów zgodnie z zasadą lojalności, podczas gdy pozostałe spółki wciąż pozostają z obowiązkiem lojalności ujętym jedynie w orzecznictwie i komentarzach doktryny, pokazuje pewną niekonsekwencję i wybiórczość w nowelizowaniu prawa. W tym kontekście mogą powstać wątpliwości co do wykładni obowiązku lojalności w PSA – jeżeli taki obowiązek jest skodyfikowany, to czy w pozostałych spółkach powinien mieć inny zakres obowiązywania lub – choć to raczej bardzo daleko idąca teza – być nawet całkowicie wyłączony. Być może taki sposób regulacji należy odczytać jako sugestię, że obowiązek lojalności w PSA ma donioślejszy charakter (powinien być surowiej przestrzegany) niż obowiązek lojalności w pozostałych spółkach prawa handlowego.
W dotychczasowej doktrynie obowiązek lojalności często rozciągany jest również na akcjonariuszy lub wspólników spółek. Komentatorzy i orzecznictwo nie są przy tym zgodni, czy obowiązek lojalności spoczywa na każdym akcjonariuszu lub wspólniku, czy też tylko na posiadającym duży pakiet akcji lub udziałów. Sąd Najwyższy zabrał głos w tej sprawie w wyroku z 16 listopada 2008 r. (III CSK 100/08) i uznał, że uchwały walnego zgromadzenia spółki podjęte z naruszeniem wymagania lojalności wobec akcjonariusza tej spółki mogą być uznane za sprzeczne z dobrymi obyczajami oraz godzić w interes spółki. Jednak Sąd Najwyższy w tym orzeczeniu ograniczył obowiązek zachowania lojalności jedynie w przypadku akcjonariuszy posiadających znaczny pakiet akcji, co spotkało się z głosami sprzeciwu w doktrynie. Niektórzy autorzy uznali, że Sąd Najwyższy nie powinien ograniczać stosowania zasady lojalności jedynie do wybranych akcjonariuszy w spółce, ponieważ każdemu akcjonariuszowi przysługuje prawo do równego traktowania.
Nie jest do końca jasne, czym kierował się ustawodawca, gdy postanowił skodyfikować obowiązek lojalności w PSA odmiennie niż jest on rozumiany przez utrwaloną doktrynę i orzecznictwo, ograniczając jego obowiązywanie podmiotowo jedynie do członków organów PSA, tym samym wyłączając lub co najmniej traktując jako mniej istotne zastosowanie obowiązku lojalności względem akcjonariuszy. Takie rozumienie obowiązku lojalności może oznaczać, że akcjonariusz większościowy w PSA odmiennie niż byłoby to w spółce akcyjnej, nie jest zobowiązany do zachowywania się lojalnie podczas podejmowania decyzji w spółce. W efekcie w PSA może być trudniej dowieść, że podjęte przez akcjonariusza większościowego uchwały zostały podjęte sprzecznie z dobrymi obyczajami lub w sposób godzący w interesy spółki.

Błędne, ale lojalne decyzje biznesowe

Drugim przepisem, który na gruncie PSA formułuje obowiązek lojalności jest art. 300125, którego par. 1 jest odpowiednikiem art. 293 par. 1 k.s.h. w spółce z o.o. i art. 483 par. 1 k.s.h. w spółce akcyjnej. Przepisy te określają ogólną podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej wobec spółki, jednak regulacja PSA rozszerza odpowiedzialność organu dodatkowo o niedochowanie lojalności wobec spółki. W takim przypadku członek organu spółki może zostać uznany za odpowiedzialnego za szkodę nawet gdy w swoim działaniu dochował należytej staranności, lecz nie działał w sposób lojalny wobec spółki. Co więcej, art. 300125 par. 2 zawiera wcześniej niewystępującą w k.s.h. zasadę wypracowaną w systemie prawa amerykańskiego – zasadę biznesowej oceny sytuacji (business judgement rule), zgodnie z którą zachodzi wyłączenie odpowiedzialności funkcjonariuszy korporacyjnych za szkody poniesione przez spółkę wskutek błędnych decyzji gospodarczych pod warunkiem, że przy ich podejmowaniu działali oni lojalnie i spełnili pozostałe przesłanki wskazane w tym paragrafie. W świetle powyższego uznanie, czy działanie członka organu PSA odbyło się z w sposób lojalny wobec spółki czy też nie, będzie bardzo ważnym elementem przy określaniu odpowiedzialności członków organów w PSA.

Argument dla przeciwników zasady

Problem w skodyfikowaniu obowiązku lojalności wynika z faktu, że nigdy nie był on pojęciem bliżej sprecyzowanym i funkcjonował jak dotąd w postaci ogólnej normy słusznościowej, z której wynikały bardziej szczegółowe zasady ładu korporacyjnego w spółkach. Kiedy przepisy wprowadzające PSA wejdą w życie, ten ciągle niedookreślony obowiązek będzie kluczowym pojęciem dla oceny działalności zarządu, rady dyrektorów oraz rady nadzorczej. Od tego, jak to pojęcie będzie wypełnione przez doktrynę i orzecznictwo, zależeć będzie, czy członek organu PSA będzie odpowiadał za szkodę wynikłą w spółce czy też nie.
Z drugiej strony wprowadzenie wyraźnego przepisu odnoszącego się do obowiązku lojalności tylko w przypadku PSA może dostarczyć argumentów tym, którzy z przekonania lub procesowej potrzeby będą starali się umniejszać lub wręcz negować zasadę lojalności i w stosunku do akcjonariuszy PSA, jak również zarządu, rady nadzorczej oraz wspólników czy akcjonariuszy spółek z o.o. i akcyjnych.
Wprowadzenie tego rozwiązania w odniesieniu do wyłącznie jednej spółki prawa handlowego może narazić system na niespójność i budzić pytania co do wykładni niektórych kluczowych pojęć