Kiedy oświadczenie woli jest nieważne?

Oświadczenie woli jest zachowaniem człowieka polegającym na ujawnieniu woli poprzez dostateczne wyrażenie zamiaru skutku prawnego.

Aby określone działanie zostało uznane za oświadczenie woli, musi być ono złożone na poważnie (odzwierciedlać faktyczną wolę składającego), w sposób swobodny (brak przymusu fizycznego ani psychicznego) i zrozumiały (skutek, jaki chce osiągnąć składający, jest możliwy do ustalenia w drodze interpretacji).

Warto dodać, że oświadczenia woli nie muszą być wyrażane w sposób wyraźny a kategoria „zrozumiałości” nie wyklucza możliwości składania ich również w sposób dorozumiany, w tym wręcz milczący (np. milczące przedłużenie umowy najmu poprzez zgodę wynajmującego na dalsze używanie rzeczy przez najemcę).

KTO MOŻE ZŁOŻYĆ OŚWIADCZENIE WOLI?
Do składania oświadczeń woli niezbędne jest posiadanie zdolności do czynności prawnych polegającej na możliwości dokonywania osobiście czynności prawnych (nabywania praw i zaciągania zobowiązań) poprzez składanie skutecznych oświadczeń woli.
Zdolność taką mogą mieć zarówno osoby prawne (od momentu powstania, działając przez organy lub przedstawicieli) jak i osoby fizyczne. Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie (ukończyły 18 r.ż.). Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja kiedy niepełnoletnia kobieta (która ukończyła już 16 lat) wejdzie w związek małżeński – w momencie zawarcia związku nabywa pełną zdolność do czynności prawnej. Brak zdolności do czynności prawnych charakteryzuje natomiast osoby, które nie ukończyły 13. roku życia oraz osoby ubezwłasnowolnione (całkowicie). Co do zasady dokonywane przez nie czynności prawne skutkują bezwzględną nieważnością, a oświadczenie woli w ich imieniu musi złożyć rodzic bądź opiekun. W wyjątkowych sytuacjach takich jak zawarcie umowy spośród umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego (o ile nie pociąga rażącego pokrzywdzenia małoletniego/ubezwłasnowolnionego) osoby bez nie posiadające zdolności prawnej mogą samodzielnie zawrzeć ważną umowę (np. dziesięcioletni chłopiec kupujący chleb - zawiera ważną umowę kupna-sprzedaży).

OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Poza osobami fizycznymi nie mającymi zdolności do czynności prawnych oraz posiadającymi jej pełnię istnieje również trzecia grupa – posiadający ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Są to osoby w wieku 13-18 lat oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione (także te, przeciwko którym toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie).
Mogą oni samodzielnie dokonywać czynności prawnych i w przypadku czynności przysparzających (np. otrzymanie darowizny).
Czynności prawne zobowiązujące i rozporządzające (np. przeniesienie prawa własności) wymagają wyrażenia zgody na ich dokonanie przez przedstawiciela ustawowego. W przypadku zawarcia takiej umowy bez zezwolenia ze strony przedstawiciela dochodzi do dokonania czynności prawnej niezupełnej (tzw. „kulejącej”), która charakteryzuje się bezskutecznością zawieszoną. W takiej sytuacji konwalidacja (potwierdzenie czynności) przez przedstawiciela powoduje ważność zawartej czynności, natomiast w przypadku braku takiej zgodyczynność jest nieważna. Wyjątkiem od tej zasady jest brak wymogu zgody przedstawiciela ustawowego w sytuacji zawarcia umowy należącej do umów powszechnie zawieranych w sprawach bieżących życia codziennego, rozporządzaniawłasnym zarobkiem lub przedmiotami oddanymi osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych do swobodnego użytku przez przedstawiciela ustawowego.

NIEWAŻNOŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ

Kodeks cywilny jasno stwierdza, że bezwzględnie nieważne (czasem tylko co do części, jeśli problem dotyczy mniej istotnych elementów czynności) są czynności prawne sprzeczne z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub mające na celu obejście ustawy. Często brak zachowania wymaganej przez ustawę szczególnej formy oświadczenia woli również może przesądzać o stwierdzeniu nieważności czynności prawnej (np. umowa sprzedaży mieszkania wymagająca zachowania formy aktu notarialnego). Inną przyczyną uznania nieważności czynności prawnej może być wadliwość oświadczenia woli.

CZYM SĄ WADY OŚWIADCZENIA WOLI?
Wada oświadczenia woli to nic innego niż rozbieżność między treścią oświadczenia, a rzeczywistym zamiarem składającego oświadczenie wpływające na ważność czynności prawnej. Wymienionymi w kodeksie cywilnym wadami oświadczeń woli są:

•Brak świadomości i swobody powzięcia decyzji czyli sytuacja, w której składający oświadczenie woli nie jest w stanie zrozumieć własnych czynów i ich skutków (brak świadomości) lub nie ma możliwości pokierowania swym zachowaniem (brak swobody). Może być to stan trwały jak m.in. choroba psychiczna albo przemijający – np. chwilowe zaburzenia świadomości. Złożenie oświadczenia woli w stanie brak świadomości i swobody skutkuje nieważnością bezwzględną dokonywanej czynności prawnej.

•Pozorność polega na ukrytym porozumieniu uczestników czynności prawnej dążących do niewywołania skutków lub wywołania skutków, ale innych niż wynikające z charakteru czynności. Innymi słowy jest to dokonanie jednej czynności prawnej symulując dokonanie innej. Przykładowo może być to formalne zawarcie nieodpłatnej umowy użyczenia lokalu (czynność symulowana), aby ukryć rzeczywiście uzgodniony między stronami, odpłatny najem (czynność dysymulowana). W takiej sytuacji czynność symulowana zawsze skutkuje nieważnością bezwzględną. Czynność taka może jednak być ważna w zakresie czynności dysymulowanej o ile spełnia wymogi dot. dokonania tej czynności.

•Błąd ma miejsce w sytuacji kiedy składający oświadczenie woli podejmuje decyzję w oparciu o mylne wyobrażenie dotyczące rzeczywistości – np. kupuje książkę w przekonaniu, że została ona własnoręcznie podpisana przez autora. Złożenie oświadczenia będąc w błędzie skutkuje nieważnością względną.

•Podstęp uznawany jest za formę błędu kwalifikowaną świadomym wywołaniem błędu przez jednego z uczestników czynności w celu uzyskania w ten sposób oświadczenia woli od drugiej strony. Podobnie jak w sytuacji błędu, oświadczenie woli złożone pod wpływem podstępu jest nieważne (nieważność względna).

•Groźba jest to intencjonalne działanie polegające na zastraszeniu wywołaniem negatywnych konsekwencji dla składającego oświadczenie woli (lub os. 3) jeśli nie złoży on tego świadczenia. Groźba bezprawna oraz poważna (jeśli obawa byłaby uzasadniona, a groźba możliwa do spełnienia) jest wadą oświadczenia woli skutkującą nieważnością względną.

NIEWAŻNOŚĆ WZGLĘDNA A BEZWZGLĘDNA
Wady oświadczeń woli mogą prowadzić do 2 rodzajów nieważności – względnej i bezwzględnej. Bezwzględna nieważność czynności prawnej oznacza, że czynność od chwili jej dokonania nie wywołuje żadnych skutków prawnych oraz nie da się przywrócić jej ważności (konwalidacja). Nieważność względna, zwana też wzruszalnością, oznacza natomiast, że dokonana czynność prawna jest ważna i wywołuje skutki, jednak w terminie określonym przez ustawodawcę, osoba przez niego wskazana może doprowadzić do wzruszenia (unieważnienia) tej czynności.