Zachowek. Komu się należy i jak się go oblicza?

Zachowek to uprawnienie bliskich krewnych spadkodawcy (dzieci, wnuków, rodziców, małżonka) do żądania zapłaty określonej kwoty od osób, które nabyły prawa do spadku. Do obliczania wysokości kwoty należnego zachowku bierze się pod uwagę ułamkowy udział w spadku danej osoby oraz tzw. substrat zachowku. Z tekstu dowiesz się, jak obliczyć zachowek i kiedy prawo do zachowku nie przysługuje.

Spadek. Kto ma prawa do majątku spadkowego

Z chwilą śmierci spadkodawcy spadek ulega otwarciu, a spadkobiercy nabywają prawa do majątku spadkowego. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Zgodnie z Kodeksem cywilnym w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. W przypadku braku zstępnych (dzieci, wnuki) spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. Te i kolejne zasady dotyczące spadku i dziedziczenia ustawowego szczegółowo uregulowane są w art. 922 i kolejnych Kodeksu cywilnego.

Zachowek. Uprawnienie bliskich krewnych spadkodawcy

Spadkodawca może dowolnie rozporządzić swoim majątkiem np. sporządzając testament albo w drodze wcześniej dokonanej darowizny (np. darując komuś cenny składnik majątku). Zdarza się, że zapisy testamentowe oraz wcześniejsze czynności spadkobiercy (np. darowanie komuś mieszkania, domu) pomijają blisko spokrewnione z nim osoby. Do ochrony słusznych praw osób bliskich spadkodawcy służy zachowek. Jest to uprawnienie bliskich krewnych spadkodawcy (dzieci, wnuków, rodziców, małżonka) do żądania zapłaty określonej kwoty od osób, które nabyły prawa do spadku ich kosztem.

Zatem jeżeli dziecko, wnuk, rodzic lub małżonek zostali pominięci przez spadkodawcę mają prawo dochodzić roszczenia o zachowek.

Prawo do zachowku można zrealizować albo poprzez pisemną ugodę dotyczącą zapłaty zachowku (zalety: mniejsze koszty i krótszy czas realizacji) albo poprzez pozew o zapłatę zachowku złożony do sądu (zasadniczo jest to wariant droższy i dłużej trwający mając szczególnie na względzie to, że po uzyskaniu korzystnego orzeczenia sądu konieczna może się okazać egzekucja komornicza).

Komu przysługuje zachowek?

Prawo do zachowku przysługuje (art. 991. § 1 Kodeksu cywilnego) zstępnym (tj. dzieciom, wnukom, itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.

Komu nie przysługuje zachowek?

Prawo do zachowku nie przysługuje:

• powinowatym (np. teściowi, synowej),
• osobom, które zostały wydziedziczone w testamencie,
• osobom, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
• osobom, które zrzekły się dziedziczenia,
• spadkobiercom, którzy odrzucili spadek,
• małżonkowi, który w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w separacji,
• małżonkowi, wobec którego spadkodawca wniósł uzasadniony pozew o rozwód z jego wyłącznej winy,
• osobom uprawnionym do zachowku, które otrzymały już od spadkodawcy darowizny o wartości, która jest co najmniej równa wartości przypadającego im zachowku.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Spadkodawca nie może jednak wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.

Jak oblicza się zachowek?

Pierwszym krokiem w drodze do ustalania wysokości kwoty należnego zachowku jest określenie należnego ułamka wartości udziału spadkowego dla osoby uprawnionej. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny (dziecko, wnuk spadkodawcy) jest małoletni - należy się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych wypadkach należy się połowa wartości udziału spadkowego, który przypadałby osobie uprawnionej do spadkobrania przy dziedziczeniu ustawowym.

W drugim kroku oblicza się tzw. substrat zachowku, który równa się czystej wartości spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu. Obliczaniem czystej wartości spadku zajmują się biegli (czysta wartość spadku to w uproszczeniu aktywa spadkowe minus pasywa, czyli długi).

W kolejnym kroku ustala się konkretną wartość kwoty zachowku dla danej osoby, biorąc pod uwagę przepisy spadkowe Kodeksu cywilnego oraz wyliczony substrat zachowku.

Czego nie uwzględnia się przy obliczaniu zachowku

Przy obliczaniu wartości kwoty należnego zachowku bierze się pod uwagę szereg zasad i czynników. Zgodnie z art. 992 Kodeksu cywilnego przy ustalaniu (ułamkowego) udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Jednocześnie przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Ponadto przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Z kolei przy obliczaniu zachowku należnego dziecku/wnukowi nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (dzieci). Choć nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Warto też mieć na uwadze, że jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Kiedy prawo do zachowku można utracić

Prawo do zachowku można utracić w w przypadku:

• wydziedziczenia w testamencie,
• uznania osób orzeczeniem sądu niegodnych dziedziczenia,
• odrzucenia spadku,
• zawarcia ze spadkodawcą umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia,
• wystąpienia spadkodawcy przed śmiercią o orzeczenie rozwodu lub separacji z małżonkiem z jego winy, a żądanie to miało uzasadnienie,
• przebywania w stanie separacji ze spadkodawcą.