Braki w protokole zawierającym oświadczenie spadkodawcy czy nieobecność wójta lub starosty podczas jego składania pociągają za sobą nieważność testamentu sporządzanego przed organami samorządu
Obywatele mogą sporządzać testamenty nie tylko własnoręcznie lub u notariusza. Do przyjmowania aktów woli w tym zakresie są zobowiązani także wójt, burmistrz, starosta i inni wskazani w prawie spadkowym przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego. Oświadczenie musi zostać spisane w protokole w obecności świadków. Odbywa się to w określonej przepisami kodeksu cywilnego formule, której niedopełnienie przez urzędnika powoduje nieważność sporządzonego dokumentu.

Konieczna obecność wójta

Oświadczenie ostatniej woli przed organem gminy i spisanie na tę okoliczność protokołu jest określane mianem testamentu alograficznego. Jest to zwykła forma testamentu, w związku z czym może on być sporządzony niezależnie od wystąpienia szczególnych okoliczności, takich jak na przykład obawa rychłej śmierci spadkodawcy. Podobnie jak testament notarialny ma on moc dokumentu urzędowego, co oznacza, że o ile zostanie sporządzony w przepisanej formie przez uprawniony organ, będzie stanowił dowód tego, co zostało w nim stwierdzone, a obalenie tego domniemania jest bardziej utrudnione niż w przypadku dokumentów prywatnych.
Do sporządzenia testamentu alograficznego dochodzi, gdy spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczy swoją wolę ustnie wobec urzędnika. W myśl art. 951 par.1 kodeksu cywilnego tym urzędnikiem może być jedynie wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy lub kierownik urzędu stanu cywilnego. Jest to zamknięty krąg podmiotów wyłącznie uprawnionych do odebrania oświadczenia testatora.
Urzędnik i świadkowie muszą być obecni w trakcie składania oświadczenia przez spadkodawcę. Sytuacja, w której wójt czy starosta pojawi się dopiero na odczytaniu protokołu czy tylko po to, by złożyć pod nim podpis, powoduje nieważność testamentu. Nie ma znaczenia tutaj nawet to, że sam protokół może zostać sporządzony przez wyznaczonego pracownika urzędu (por. wyrok SN z 25 października 1973 r., III CRN 241/73).
Testament alograficzny może obejmować oświadczenie tylko jednej osoby i nie mogą go sporządzić osoby głuche lub nieme.

Skutki nieważności

W praktyce zdarzają się przypadki błędów urzędników, którzy mylnie przyjmowali, że są uprawnieni do obierania ustnego oświadczenia woli testatora (dosyć często byli to sołtysi). Taka sytuacja pociąga za sobą nieważność testamentu alograficznego, co jednak nie wyklucza możliwości uznania go w wyjątkowych okolicznościach za ważny testament ustny złożony w obecności trzech świadków w trybie art. 952 par. 1 k.c. (patrz. postanowienie SN z 13 lutego 1997 r., sygn. akt I CKN 79/96). Podobnie nieważność testamentu spowodowana zamieszczeniem w nim rozrządzeń dwóch spadkodawców nie stanowi przeszkody do uznania oświadczeń woli złożonych przez tych spadkodawców za dwa oddzielne testamenty ustne.
Prawo spadkowe wymaga, aby przy sporządzaniu testamentu alograficznego byli obecni dwaj świadkowie.

Nie każdy świadkiem

Nie mogą to być osoby przypadkowe i muszą one spełniać ściśle określone, aczkolwiek niewygórowane, wymagania formalne sprowadzające się przede wszystkim do posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych. Zdolność tę mają wszystkie osoby pełnoletnie, które nie zostały ubezwłasnowolnione przez sąd opiekuńczy. Świadkami nie mogą być ponadto niewidomi, głusi lub niemi, osoby nieumiejące pisać ani czytać czy skazani za fałszywe zeznania. Świadkowie muszą władać językiem, w którym spadkodawca sporządza testament. To, czy dana osoba może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu alograficznego, musi sprawdzić urzędnik.
Oprócz uwarunkowań osobistych przeszkodą do pełnienia roli świadka mogą być także bliskie relacje z samym spadkodawcą. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.

Sporządzenie protokołu

Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół powinien być odczytany osobiście przez wójta lub inny uprawniony organ spadkodawcy w obecności świadków. Następnie musi być podpisany przez spadkodawcę, urzędnika, wobec którego wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. Wprawdzie przepisy nie wymagają opatrzenia protokołu testamentu pieczęcią identyfikującą jednostkę samorządu terytorialnego, lecz takie rozwiązanie zawsze zwiększa jego wartość dowodową. To samo odnosi się do pieczęci imiennych. W każdym przypadku jednak wymagane jest złożenie na testamencie przez osobę przyjmującą oświadczenie woli co najmniej pisemnego określenia własnej funkcji i jednostki, w której funkcję taką się pełni.
Jak wskazuje orzecznictwo, wszelkie odstępstwa od wymaganej przepisami formy protokolarnej testamentu alograficznego pociągają za sobą jego nieważność. W jednym z takich przypadków Sąd Najwyższy wskazał, że dokument zatytułowany „testament”, obejmujący spisane na maszynie oświadczenie o ofiarowaniu na wypadek śmierci określonego majątku, z zamieszczonym poniżej potwierdzeniem własnoręczności podpisu ofiarodawcy przez sekretarza gminy, nie czyni zadość wymaganiom przewidzianym w prawie polskim co do formy testamentu (postanowienie SN z 2 kwietnia 1998 r., sygn. akt I CKU 16/98)
Sporządzenie testamentu przed urzędnikiem w gminie podlega opłacie. Zgodnie z załącznikiem do ustawy o opłacie skarbowej jej wysokość to 22 zł. Obowiązek zapłaty opłaty skarbowej powstaje od dokonania czynności urzędowej z chwilą dokonania zgłoszenia lub złożenia wniosku o dokonanie czynności urzędowej.

Zwolnienia z opłat

Z opłaty mogą być zwolnione osoby, które, dokonując zgłoszenia lub składając wniosek o dokonanie czynności urzędowej, przedstawią zaświadczenie o korzystaniu ze świadczeń pomocy społecznej z powodu niezamożności.
Zgodnie z rozporządzeniem ministra finansów z 28 września 2007 r. w sprawie zapłaty opłaty skarbowej (Dz.U. z 2007 r. nr 187, poz. 1330) składający wniosek lub pełnomocnictwo albo dokonujący zgłoszenia zobowiązany jest dołączyć dowód zapłaty należnej opłaty skarbowej albo uwierzytelnioną kopię dowodu zapłaty, nie później niż w ciągu trzech dni od chwili powstania obowiązku jej zapłaty. Dowód zapłaty może mieć formę wydruku potwierdzającego dokonanie operacji bankowej. Taki dokument albo jego uwierzytelnioną kopię pozostawia się w aktach sprawy.
Podstawa prawna
Art. 951 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).