Co do zasady umowa o zamówienie publiczne powinna określać przesłanki jej niewykonania lub nienależytego wykonania, w tym ewentualne prawo do odstąpienia od niej. Czy jednak uprawnienie do odstąpienia od umowy może wynikać też bezpośrednio z ustawy?
Tak. Przykładem takiego przepisu jest art. 145 ustawy Prawo zamówień publicznych. W razie zaistnienia istotnej zmiany okoliczności powodującej, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili jej zawarcia, zamawiający może odstąpić od niej w terminie 30 dni od powzięcia wiadomości o tych okolicznościach. W takim przypadku przedsiębiorca może żądać wyłącznie wynagrodzenia należnego z tytułu wykonania części umowy.
Po zaistnieniu przesłanek odstąpienia zamawiający może skorzystać z tej możliwości niezależnie od woli czy zgody wykonawcy. Odstąpienie od umowy unicestwia ją. Aby tak się stało, konieczne jest spełnienie wszystkich ustawowych przesłanek. Zatem musi zaistnieć istotna zmiana okoliczności. W rezultacie wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym. Nie można było tego przewidzieć w chwili zawierania umowy.
O istotnej zmianie okoliczności można mówić, gdy nastąpiło zdarzenie niecodzienne, nieobjęte zwykłym ryzykiem kontraktowym, które jednocześnie ma wpływ na wykonanie danej umowy.
Zgodnie z orzeczeniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7 lipca 2011 r. (sygn. I ACa 13/11) istotna zmiana okoliczności może mieć źródło w zdarzeniach natury faktycznej (np. odstąpienie przez gminę od umowy budowy szkoły, związane z koniecznością natychmiastowej naprawy szkód popowodziowych), jak i prawnej (np. odstąpienie od umowy, której przedmiot świadczenia przestał być niezbędny z uwagi na zdjęcie obowiązku realizacji określonego zadania).
Ponadto zmiana okoliczności musi prowadzić do stanu, w którym wykonanie zamówienia nie leży w interesie publicznym. Chodzi o bezcelowość realizacji zamówienia dla interesu publicznego, którego realizację winien zapewniać zamawiający jako podmiot realizujący zadania publiczne wynikające z przepisów prawa.